Tagarchief: speculaas

VRIJESCHOOL – Jaarfeesten – Sint-Nicolaas (33)

Geplaatst op 15 november 2025| Een reactie plaatsen

.

Sint-Nicolaas – folkore
.

Het Sint-Nikolaasfeest is, evenals de Sint-Maartensviering, in tegenstelling met onze andere christelijke feestdagen, uit kerkelijk gebruik ontstaan, al namen beide feesten ook voorchristelijke elementen in zich op.

Sint-Nikolaas, zoals hij in de middeleeuwse legende voorkomt en tot in onze dagen voortleeft, is een samenvatting van twee Lycische bisschoppen, Nicolaas van Myra, die waarschijnlijk in de 4e eeuw leefde, en Nicolaas van Pinora, die in 564 stierf. Beiden zijn historische personen, doch verder is er niets van hen bekend: des te ruimer spel lieten zij aan de verbeelding. Uit deze twee is de heilige gestalte gegroeid van de wonderdoener, reeds sinds het einde van de 9e eeuw door de Grieks-katholieke kerk in alle rampen en gevaren aangeroepen. Toen Myra in de handen van de mohammedanen was gevallen, brachten Zuid- Italiaanse kooplieden in 1087 het gebeente van de heilige over naar Bari in Apulië en bouwden over zijn graf een prachtige kerk, die het middelpunt werd van de Nikolaasverering in de rooms-katholieke kerk. Bari, als havenstad veel belangrijker dan Myra, maakte de wonderdoener in het bijzonder tot redder op zee, en de Noormannen, die Bari toen in bezit hadden, brachten zijn verering als patroon van de zeelieden over naar Noord-Europa. Zijn aanroeping deed hun vorst, Willem de Veroveraar, toen een storm hem in het Kanaal overviel, veilig uit Normandië in Engeland landen (1066).

Er is ook nu nog geen Grieks schip, of het heeft de ‘icoon’ van Nikolaas aan boord!

De kustbewoners van Noord-Europa vonden in Sint-Nikolaas de beschermer in zeegevaar, die hun tot dusver had ontbroken. Langs de gehele Noordzee, tot IJsland toe, en aan de Oostzee wezen de torens van de talrijke Sint-Nikolaaskerken aan de schepelingen als het ware de weg. Hier hingen zij na hun redding hun doorweekte kleren als ex voto op en werden na hun dood missen voor hen gelezen.

Over Frankrijk en Vlaanderen heeft de Sint-Nikolaasverering zich naar onze gewesten verbreid. Als een krans liggen om de Zuiderzee de Sint-Nikolaaskerken van Staveren, Kuinre, Oldemarkt, Blankenham, Vollenhoven, Genemuiden, Kampen, Kamperveen, Elburg, Doornspijk, Harderwijk, Baarn, Weesp, Muiden. Monnikendam en Edam, alle stellig of waarschijnlijk uit de 13e eeuw, met als oudste die van Kuinre uit de 12e. Ook aan de rivieren verrezen zij, o.a. te Groningen, Deventer, Zutphen, Utrecht, Dordrecht, Leiden en Delft. Het volk sprak trouwhartig van de ‘Klaaskerk’ en noemde zich hier en daar met voorliefde ‘Sint-Niclaasmannen’.

Weldra vormden zich talrijke gilden van zeevaarders en kooplieden, die Sint-Nikolaas tot patroon kozen. Het koopmansgilde te Amsterdam bekostigde sinds 1476 een dienst in de Oude- of Sint-Nikolaas kerk, waar het beeld van de heilige stond in klinkklaar zilver; toen de stad in 1578 de zijde der Hervorming koos, liet zij er munt uit slaan.

De oudste sporen van de viering van Sint-Nikolaasdag als kinderfeest vinden wij in de stadsrekeningen van Dordrecht van 1360 en 1363. Uit deze blijkt dat de koorknapen op die dag vakantie kregen en wat geld om feest te vieren. Een van hen werd tot bisschop gekozen, onder de vespers kreeg hij de mijter op het hoofd en de kromstaf in de hand. Met deze kinderbisschop trokken de jongens in optocht langs de straat en vroegen aan de voorbijgangers een kleinigheid, het bisschops- of kaarsgeld: voor de ene helft kochten zij kaarsen, voor de andere maakten zij goede sier. De kaarsen zullen zij bij hun avondommegang hebben gebrand. Uit andere stadstarieven blijkt dat door ons hele land in de 15e en 16e eeuw een kinderbisschop werd gekozen; de geestelijke en de stedelijke overheid schonken dan geld, kleren, schoenen of lekkers. Als alle kinderommegangen ontaardde ook deze in bedelarij, zodat in de 17e eeuw het bedelen met mijter en kromstaf werd verboden, waarbij ook de hekel aan ‘roomse superstitiën’ een rol speelde.

Andere bijzonderheden van onze oudste Sint-Nikolaasviering in kerkelijk verband brengen de rekeningen van kerkmeesters van de Sint-Nikolaaskerk te Utrecht, die van 1427 af aanwezig zijn. Hierin komt van de aanvang af geregeld een post voor van drie of vier paar kleine kinderschoentjes met enig geld erin, die op 6 december om Godswille aan de armen werden geschonken. De kinderschoen met de daarin verborgen verrassing is te verklaren uit de bekende legende, dat Sint-Nikolaas aan drie zusters, die voor hun vader uit armoede de brede weg van de prostitutie zouden zijn opgestuurd, elk ’s nachts een bruidsschat in de schoen wierp, waardoor zij behouden bleven.

Hoe is Sint-Nikolaas zelf de brenger van de geschenken geworden?

Het feit dat de heilige ook van kloosterscholen de patroon was geworden, verklaart dit. Sint-Nikolaas beloonde de braven en vlijtigen, bestrafte de onoppassenden; zijn feestdag bood de gewenste gelegenheid tot een kleine dramatische voorstelling, bij de middeleeuwers zo geliefd. Dan zal een van de leraren of kloosterlingen zich hebben verkleed als Sint-Nikolaas, die de kinderen ondervroeg, lekkers uitdeelde aan de naarstigen, maar de luiaards tuchtigde met zijn roede, het onmisbare instrument bij de middeleeuwse opvoeding. Aldus treedt Sint-Nikolaas omstreeks 1200 op in een kloosterschool van Normandië, uitstralingspunt van dit gebruik, dat zich van de 13e tot de 15e eeuw over heel Noord-West- en Midden-Europa verbreidde. Want wat is de verschijning van Sint-Nikolaas in het huisgezin, het ketengerammel dat zijn komst aankondigt, zijn indrukwekkend voorkomen, zijn ondervragen en geschenken uitdelen, wat is dit alles anders dan een kleine dramatische vertoning, in het kader van een opbouwende pedagogie?

Nog groter trefkracht kreeg dit Sint-Nikolaasspel door het optreden van Zwarte Piet.
Zwarte Piet, Pieterman, Pietje Pek zijn volksbenamingen van de duivel. De ganse Middeleeuwen door was de in ketenen geboeide duivel een geliefde voorstelling. Aldus ontstond het volksgeloof, dat de heilige Nicolaas op zijn feestdag de duivel in de ketenen sloeg en geboeid met zich meevoerde. Dan moest de zwarte duivel (zwart van het roet van de hel) hem dienen, de geschenken doen glijden langs de wanden van de wijde schoorsteen, die de geestenwereld met die van de stervelingen verbond, en de stoute kinderen dreigen met de roe. Tenslotte is aan deze duivel nog een gans gevolg van boze geesten toegevoegd. Dit kan zijn gebeurd onder invloed van het geloof aan ‘de wilde jacht’, bij wijze van contaminatie. In de wolken die bij het spookachtig gedruis der najaarsstormen langs de hemel joegen, zag men een nachtelijk heir van wilde lagers met huilende honden: de vervloekte zielen die eeuwig moeten dolen. Hun aanvoerder was ‘Wode’, de woedende, een andere benaming van de duivel, hier als in dienst van Sint-Nikolaas straffer der bozen. Van belang lijkt ook het rondtrekken van als demonen toegetakelde personen in de donkere dagen van de winterwende – gestalten als de ‘Perchten’ in het Alpengebied. De middeleeuwers hielden van dramatisering en luidruchtige optochten: ook Sint-Nikolaas kreeg zijn gevolg van vermomde, geraasmakende schrikgestalten. In die woeste drom ging de heilige welhaast verloren, ja, Sint-Nikolaas zelf werd tot een duivelsgestalte en zijn naam op de duivel overgedragen. In Duitsland heet de duivel Niklo en Nickel, in Engeland Nick en Old Nick, in Vlaanderen werd Sint-Niklaai tot ‘Klaai den duivele’.

Van deze luidruchtige Nikolaasommegangen zijn in Europa talrijke overblijfselen bewaard gebleven over een gebied dat zich uitstrekt van Brittannië in het noordwesten tot aan de zuidoostelijke uitlopers van de Alpen. Friesland dat het langst aan het christendom heeft weerstand geboden en waarschijnlijk hierdoor zoveel heidense gebruiken, o.a. bij begrafenissen, heeft bewaard, vertoont van deze omgangen nog talrijke sporen.

In de Friese dorpen Bergum, Garijp en Oudega komt het ‘Sinte Klazejeijen’ (jeijen = jagen) in zoverre met onze viering overeen, dat Sinterklaas en Zwarte Piet er samen rondtrekken, maar verschilt daarvan, doordat men er wel vijfentwintig van deze paren ziet lopen, niet alleen op de avond van 5 december, maar in de gehele daaraan voorafgaande week. Als de schemer valt, trekken zij rond en vragen aan de deuren of zij mogen binnenkomen. Binnengelaten strooit ‘Kaije’ (Klaas) pepernoten en krijgt daarvoor een kleine beloning. Hij draagt een wit hemd of laken en een witte broek en heeft een masker voor. Pieter is geheel in het zwart en draagt een zwart masker, hij sleept aan zijn been een rammelende ketting of blinkende schel en torst een zak en een roe.

Ook in Drenthe hield de oudere jeugd zich vroeger bezig met ‘Sinterklaaslopen’. Verkleed en met een ‘kabulsekop’ (mombakkes) voor, ging men de huizen langs, zodat de kleine kinderen erg bang werden. Toen het feest ontaardde, stak de overheid er een stokje voor.

In Groningen was het al niet anders: de Sint-Niklazen waren daar jongens van een jaar of twaalf, die op Sint-Niklaasavond langs de huizen liepen, om een paar centen of wat lekkers. Vaak waren zij in het wit en zij hadden stro in de klompen en zij droegen een vlassen baard. Van een krant maakten zij een steek, die de mijter moest verbeelden. En zij rammelden met een ketting aan het been, om de kleine kinderen te verschrikken.

Het sterkst afwijkende Sinterklaasvieringen treft men nog altijd aan op de Waddeneilanden, op Texel, Terschelling, Schiermonnikoog. en vooral op Ameland.

Op Texel viert 4 december de gezamenlijke dorpsjeugd ‘Sunderklaas’ door verkleed en gemaskerd, zingend door de dorpen te trekken. De ouderen doen hetzelfde op 12 december, ‘oude Sunderklaas’, en maken in alle huizen hun opwachting. Op Terschelling is het rondgaan van de ‘Sunderums’ tot het Oosteind van het eiland beperkt. Van Hee en Oosterend af komen de als ‘Sunderums’ verklede mannen, soms ook wel eens een vrouw, naar Midsland. Zij hebben zich kostuums gemaakt van alles wat het eiland aan bruikbare naturaliën oplevert: heide en duinhelm, stro, schelpen en kippenveren. Onderweg leggen zij bij familie en kennissen bezoeken af, waarbij zij hun stem zo verdraaien, dat men hen niet herkent. Op Schiermonnikoog draven op de avonden vlak voor december jong en oud van beide geslachten, gemaskerd en wonderlijk toegetakeld, met wild rumoer deur in, deur uit, en laten zich zwijgend in het lamplicht bekijken. Het feest heet hier ‘Klozem’, een verbastering van Klaas-oom.

Het best is deze uitbundige Sint-Nikolaasviering bewaard gebleven op Ameland, vooral in Hollum, al gaat zij ook daar meer moderne carnavaleske vormen aannemen. Op 4 december treden de jongens van twaalf tot achttien jaar als ‘de kleine Sinterklazen’ op, op 5 december de mannen boven de achttien als de grote. Beide avonden worden precies eender gevierd. Voor geboren en getogen Amelanders zijn dit de heerlijkste avonden van het hele jaar.

Reeds weken tevoren oefenen allen zich in het toeteren op eeuwenoude buffelhorens en maken zij in alle geheimzinnigheid hun sinterklaaspak gereed. Op de avond van 5 december sluipen tegen de schemering de mannen uit de huizen, gehuld in beddenlakens en gewapend met buffelhorens en knuppels. Dit zijn de ‘baanvegers’, die onder vervaarlijk hoorngeloei meisjes en vrouwen en de jongens onder de achttien jaar het huis injagen. Zijn de straten leeg, dan gaan de baanvegers zich verkleden ‘in het pak’, bij voorkeur als vrouw: witte lappen met gaten voor neus, mond en ogen dienen hun tot masker. Spreken doen zij uitsluitend door buffelhoorns of toeters, die, evenals hun knuppels, geheel met papieren knipsels en bloemen zijn versierd. Aldus verschijnen om zeven uur de eerste Sinterklazen op straat, waar dan alle vaders en moeders met hun kinderen lopen; het feest speelt zich hoofdzakelijk op straat af. Doch ook enkele huizen laten ‘goed in’, d.i. die laten de Sinterklazen binnen; daar brandt dan als teken een licht in de gang, terwijl de andere huizen donker blijven. Hier mogen ook de meisjes, als zij de straat vrij zien, even binnenlopen om ,de mannen van alle kanten te bekijken, maar zij moeten dan ook voor hen dansen als dezen met hun stok voor de meisjes op de grond slaan; de onwilligen worden met de knuppel gevoelig op de tenen getikt. In de herbergen dansen de mannen samen, het kenmerk van een zeer oude feestviering.

Zeer plechtig zijn de Sinterklazen als zij elkander ontmoeten; zij blazen op hun horen en drukken elkander langdurig de hand. Steeds worden zij aangesproken met ‘ome’. Het mooiste succes voor hen is niet herkend te worden. Dan demaskeren zij niet en blijven tot laat in de nacht rondlopen. In Hollum doet men nog geen enkele concessie. Daar eindigt het feest zoals het begonnen is: met het verdwijnen van de niet herkende omes, aldus Hans Bakker in Ameland, van Hollum tot de Hon (Haren 1970).

Amelander Sinterklaasverschijningen. Naar een gekleurde tekening van Jkvr. J. van Eysinga, 1927. Uit: De Vrije Fries, XXIX (1929).

Dergelijke Sint-Nikolaasommegangen werden niet alleen in Friesland gehouden. Amsterdam kende nog in de 19e eeuw ‘de zwarte klazen’ met rammelende kettingen aan het been, die op ramen en deuren bonsden en bulderden: ‘Zijn der ook kwaje kijers?’ Nog niet lang geleden liepen te Tholen de jongens in de Sint-Nikolaastijd met mombakkesen voor. Ook in Vlaanderen kent men dergelijke restvormen; Renaat van der Linden, in zijn fraaie Ikonografie van Sint-Nikolaas in Vlaanderen (1972), signaleert ze voor het Maasdal, waar in oude plunjes geklede Sinterklazen de kleine kinderen bedreigen. Zij hebben een grote stok bij zich om jonge meisjes af te tuigen en dragen ook een mand, gevuld met noten en appelen. Zij kondigen zich aan op luidruchtige wijze, schreeuwend met luider stemme, met rammelende ketens aan de benen en rinkelend met hun bellen.

Doch afgezien van deze schrikgestalten is Sinterklaas thans een en al goedheid en vriendelijkheid, een lieve grootvader met witte baard, voor wie geen kind bang meer is. Ook Zwarte Piet heeft zich een plaats in de kinderharten veroverd; hij torst, als trouwe dienaar, de zware zak met geschenken en lekkers.

J.P. Heije, schrijver van Piet Hein, schreef ook een van onze meest bekende Sinterklaasliederen, op muziek van J. J. Viotta, evenals hijzelf arts van professie. Zijn Kinderliederen verschenen in1844 en 1845 en werden in 1861 tot één bundel verenigd. De tekening is van André Vlaanderen.

Deze benodigdheden kocht men eertijds op de Sint-Nikolaasmarkt, waar bakkers en kramers hun tenten opsloegen. Te Amsterdam werd deze gehouden op de Dam, zo dicht mogelijk aan de kant van de Oude Zijde met de Oude- of Sint-Nikolaas-kerk, onder bescherming van de heilige. Als zichtbaar teken hiervan werd zijn beeld in het begin van de 17e eeuw aangebracht op een gevelsteen in de zijmuur van het hoekhuis van Dam en Damrak. Hierop was de legende afgebeeld dat Sint-Nikolaas drie kinderen, door een boze slager gedood en in stukken gehakt, uit de tobbe in het leven terugroept.

Gevelsteen van het vroegere huis ‘ De Bisschop’ op de hoek van Dam en Damrak te Amsterdam

Na afbraak van dit hoekhuis, De Bisschop geheten, is de gevelsteen bij de herbouw van 1934 opnieuw aangebracht boven de ingang van het tegenwoordige bijkantoor van de Incassobank, Dam 2A.
Tussen de Vismarkt, die werd gehouden op de overwelfde sluis, waardoor het water van Damrak en Rokin gemeenschap hield, en de Waag, toenmalig middelpunt van de Dam, stond de dubbele rij van koekkramen. Daarlangs golfde de stroom van poorters en poorteressen, die er hun korfjes vulden met Sinter Claescoeck, amandelbroot, honinctaert en massepeyn’; langs de huizen stonden de kruiwagens opgesteld, waar de kleine man de ‘slickerdemickjes’ voor zijn kroost kocht. In de tweede helft van de 17e eeuw hield de toeloop van kijkers en kopers aan tot middernacht, zodat ‘Myn Heeren van den Gerechte’ wegens de daaruit voortspruitende ‘disordren, confusiën en ongeregeldheden’ gelastten, dat de markt met het luiden van de poortklok moest eindigen. Doch dit verbod haalde weinig uit: de Sint-Nikolaasmarkt heeft te Amsterdam standgehouden tot 1836, toen zij plaats moest maken voor een houten hulpbeurs op de Dam.

Taaipop van Sinterklaas, rijdend over de daken

Nog wordt op een enkele plaats van ons land Sinterklaasmarkt gehouden, o.a. te
Ommen, op de dinsdag die het dichtst is gelegen bij 5 december. Dan verkoopt men een speciaal sinterklaasgebak, de ‘zute plassies’.
Evenmin slaagde de overheid met de verbodsbepalingen die zij, op aansporing van de calvinistische predikanten, tegen het Sint-Nikolaasgebak als ‘.Pauselyke superstitie’ uitvaardigde. Want zoals het toen heette, ‘dat gebruik van der Pausgezinden kinderen was veel te genoeglyk om daarvan geen navolgers te blijven’, zodat de bakkers rustig zijn doorgegaan met het bakken van poppen, wellicht speculaas (speculatio = weerspiegeling) genoemd, omdat zij van spiegelbeeldige vormen worden gebakken. Zij stoelen mogelijk op het oude gebruik dat de heidense Germanen hun goden in brood afbeeldden en deze broodvormen offerden. Ook de diervormen van de speculaas, de paarden, koeien en varkens, gaan kennelijk terug op oude offers, waarbij het schijnoffer van brood het bloedige dieroffer had vervangen. Toen de eerste geloofsverkondigers in onze streken dit volksgebruik niet konden uitroeien, gaven zij er een kerkelijke betekenis aan: het heidense offerbrood werd het gebak van de christelijke feestdagen.

Met hoeveel zorg werd dit bereid! Men bakte de speculaas door het deeg te drukken op planken, waarin de voorstelling in negatieve vorm was uitgesneden. De afdrukken, de zogenaamde prenten, werden op een plaat de oven ingeschoven. Hij uitbreiding van betekenis is de benaming prent overgedragen op de planken waarmee men ze maakte, en die een volkskunst bij uitnemendheid zijn geworden.

Wie waren de makers van deze prenten? Het waren de bakkersgezellen zelf, die zich hiermee op de lange winteravonden bezighielden; het waren prentsnijders die met hun waar de bakkers afreisden en ook wel bij hen ‘uit snijden’ gingen. Naast onbeholpen werk hebben zij vaak voortreffelijke proeven van houtsnijkunst geleverd. Hun namen zijn niet tot ons gekomen. Soms treffen wij op een plank een paar initialen aan, doch waarschijnlijk merkte de bakker daarmee zijn bezit, want men placht elkanders planken te lenen om wat meer verscheidenheid van afbeeldingen te hebben.
Waarschijnlijk is deze houtsnijkunst in het begin van de 17e eeuw opgekomen. Onze meeste prenten dagtekenen uit de 18e, maar vertonen nog vaak vormen van de 17e: raakte een plank versleten, dan nam men de voorstelling op nieuw hout over. Welk een rijkdom van onderwerpen! Hoe genoeglijk voor een kind een koekafbeelding te krijgen van Sinterklaas die over de daken rijdt. Hoeveel nieuwe verschijnselen die de aandacht vroegen werden op de prenten vastgelegd: de omnibus, de eerste stoomboot, de luchtballon en de fiets. Onze grote mannen, Rembrandt volgens zijn standbeeld, Vondel in lange jas en jabot van de 18e eeuw, Laurens Coster bij de viering van zijn eeuwfeest, zijn daar afgebeeld: het volk kent alleen de allergrootsten.

Speculaasprent met luchtballon. (Museum De Lakenhal, Leiden)
Taaitaaipop van Vondel in I8e-eeuws gewaad

Ook heel onze Bijbelse geschiedenis is er te vinden: Adam en Eva onder de appelboom, koning David spelende op de harp, de Jakobsladder, de Heilige Geboorte, de Aanbidding der koningen en de Kruisiging tussen de twee moordenaars. Dezelfde prent beeldt bovendien een deftig bruidspaar af, dat een kolossale trouwring vasthoudt.

Speculaasprent met Jakobsladder
Speculaasprent met bruidspaar en kruisiging. (Museum De Lakenhal, Leiden)

Al onze handwerkslieden en ambachtslui zijn op de prenten vertegenwoordigd: de vruchtenplukker met ladder, mandje en zak; de nachtwacht met zijn ratel; de slager naast het varken op de ladder. De huisvrouw zit aan het spinnenwiel; de boerin staat te karnen, het melkmeisje met haar juk komt vrolijk aanlopen. Heel ons volk, zoals het reilt en zeilt, is daar te zien. Zij rijden in bak- en arrensleden, op een boerenkar, in sjezen en speelwagens of kijken deftig uit het portier van een galakoets. Schepen, molens, huizen en kerken treffen wij op de planken aan naast voorwerpen uit het dagelijkse leven: de ouderwetse tenen wieg met het mooi gewerkte spreitje, de vuurmand, de rijk gebeeldhouwde kinderstoel, het ABC-bord.

Galakoets van taaitaai

De pronkstukken van elke bakker waren de vrijers en vrijsters, wier uiterlijk met de tijd wisselde. Nog worden deze gebakken met de ridderlijke emblemen: de edelman met de hond, de edelvrouw met de valk. De patriottentijd beeldde prins Willem V (met oranjesjerp en keeshond) als vrijer af, Wilhelmina (met goudsbloem) als vrijster.
Welk een grote plaats de speculaas in hartvorm besloeg, toont een plaatje van een koekwinkel uit de 18e eeuw. Geen wonder, want het geschenk van zulk een hart van een jonge man aan een meisje stond gelijk met een huwelijksaanzoek; aan de Zaan werden deze harten tot voor kort nog veel gebakken.

Zaanse speculaas in hartvorm

Zaans is ook het vruchtenmandje dat men in de Zaanstreek ook aantreft als versiering van het bovenlicht van de voordeur.

Zaans taaitaaigebak

Honderd jaar geleden was de speculaas nog in zijn glorietijd en behoorde het koek vergulden, het ‘plakken’, tot de traditionele wintergenoegens van de Truitjes en Toosjes der burgerkringen, zoals Hildebrand in zijn Camera Obscura verhaalt. Welk een rilling voer hem door de leden, toen er een grote majestueuze ‘dagbroer’ voor zijn eigene onbijgestane verantwoording werd gelegd.

Dagbroer van speculaas

Doch voor tachtig jaren bracht de invoering van Engelse biscuits de bakkers op het denkbeeld het speculaasdeeg met metalen walsen in te drukken en af te snijden. Dit trof samen met de veranderde smaak van het publiek, dat boven de gekruide, vrij harde speculaas het broze botergebak verkoos. Doch dit verliest zijn vorm bij het bakken, de mooie oude prenten hadden nu geen reden van bestaan meer.
De meeste zijn toen in de bakkersoven verstookt. Doch een aantal is in onze musea en oudheidkamers ondergebracht, waar zij nu, in een tijd van nostalgie, een algemene belangstelling ondervinden.

Haagse Sinterklaasprent uit het eind van de 18e eeuw

.

Sint-Nicolaas: alle artikelen

Jaarfeesten: alle artikelen

Vrijeschool in beeld: Sint- Nicolaas       jaartafels

.

.

.

 

Een reactie plaatsen

Geplaatst in jaarfeesten

Getagged , , , , , ,

VRIJESCHOOL – Jaarfeesten – St. Nicolaas (19)

Geplaatst op 5 november 2013| Een reactie plaatsen
.

MARSEPEIN, VAN MUNT TOT ZOETE LEKKERNIJ

‘Wie zoet is krijgt lekkers,’ en lekkers is met Sinterklaas vooral zoet. Het summum van zoet is marsepein, maar waar komt dat rare woord van­daan?
Wie een mondje over de grens spreekt, vermoedt al snel dat het te maken heeft met ‘brood’, pain in het Frans. Dat is niet zo’n gekke gedachte, want in zijn meest elementaire vorm lijkt marse­pein vaak op een broodje en in het Frans heet het zoete goedje bovendien massepain. De Fransen hebben dit woord overgenomen uit Italië. Daar zeggen ze marzapane – dus weer met het woord ‘brood’ (pane). Toch heeft marsepein niets met brood te maken.
Marzapanes waren doosjes met lekkers – suikerwerk met amandelen en rozenolie (mar­sepein dus) – die je in de veer­tiende eeuw in Venetië kopen kon. Zo’n doosje had een vast gewicht, en – volgt u het nog – ­de naam voor dat gewicht was marzapane. Dus dat is het?

Nee, we zijn er nog niet. Marzapane is oorspronkelijk de naam van een muntje. Later ging men het gewicht dat je voor zo’n muntje kopen kon marzapane noemen en daar­na ook het lekkers waar dat gewicht uit bestond.
De Venetianen voerden het muntje in 1193 in uit Cyprus waar het matapan heette. Het was een imitatie van een oudere Byzantijnse munt waarop een afbeelding stond van een zittende Christusfi­guur. Deze munt werd ook ge­bruikt in de islamitische we­reld en werd daar in het Ara­bisch mauthaban genoemd, wat zoveel betekent als ‘zit­tende koning’. Daarmee zijn we aan de echte bron, en ei­genlijk is marsepein dus een Arabisch woord. Met brood heeft marsepein dus niets te maken, met zoe­tigheid pas sinds de veertien­de eeuw toen de munt uit de roulatie was en de dozen met suikerwerk Venetië verlieten.

(Lauran Toorians in een (onbekend) Nederlands dagblad, 01-12-01)

Mooiste eetbare hapjes zijn van marsepein

Ieder feest heeft zo zijn eigen eetbare tradities. De paashaas heeft zijn chocolade eieren en bij Sinterklaas horen pepernoten en marsepein. Van de zoete amandellek­kernij kunnen de mooiste eetbare hapjes worden ‘geboetseerd’.

Oliebollen eet je niet met Pasen. Snert serveer je nooit op een zomerse avond. En op kerstkrans­jes trakteer je zeker niet als je in augustus jarig bent. Veel lek­kernijen hebben hun vaste tijdstip, waarop ze de meeste verlangens in je wakker roepen en ze ook het lekker­ste smaken.

Voor feesten gaat dit nog meer op. De hapjes, die alleen bij een bepaald feest worden gegeten of speciaal daarvoor in huis worden gehaald, ge­ven zo’n feest zijn specifieke cachet en tillen het boven het alledaagse uit.

Dé lekkernij die naast pepernoten en chocoladeletters bij het grootste kinderfeest Sinterklaas wordt gege­ten, is marsepein.
De Belgische banketbakker Ignace Proot heeft een rijk geïllustreerd boek geschreven over deze delicates­se:

‘Marsepein, van modelleren tot proeven, tips en trucs voor het crea­tief werken met marsepein’.

Hij be­gint met de geschiedenis van marse­pein op beknopte en interessante wijze uit de doeken te doen. Want waar komt het vandaan en waarvan wordt het gemaakt? Waar het van gemaakt wordt, zegt meteen alles over zijn herkomst. Marsepein bestaat uit amandelen en suiker, die in een verhouding van 1:1 of 1:2 worden gemengd, gemodel­leerd en geboetseerd tot eetbare grapjes.
Dat amandelen lekker waren wisten de hoofdrolspelers uit het Ou­de Testament al. In het boek Numeri staat het wonderlijke verhaal van de staf van Aaron, de broer van Mozes. In één nacht bracht deze staf bloe­sems voort waaruit amandelen wa­ren gegroeid.

Rijke monden
De Bijbelse helden waren ook al be­kend met het mengen van de
voedza­me amandelen met een andere lek­kernij uit die streken, suiker. Via de Moren en Italiaanse kooplui uit Ve­netië en Genua raakte Europa be­kend met amandelen en rietsuiker uit het Verre Oosten. En met het mengen van deze twee zoetigheden tot ‘ma-whtaban’, dat uiteindelijk verbasterd of gemodelleerd werd tot ons marsepein.

Die Middeleeuwers hadden het goed gezien. Alles, wat lekker en zoet is, zal ook wel geneeskrachtig zijn, dachten ze. Zeker omdat er rietsui­ker bij kwam, dat door apothekers als erg gezond werd beschouwd. En wat schaars en dus duur is, verdwijnt meestel in de monden van de men­sen met geld. Vorsten en edelen snoepten dan ook in vroegere dagen het meest van marsepein.
Toen Columbus uit Midden-Amerika ook rietsuiker meebracht en dichter bij Europa (op de Canarische eilan­den) ook rietsuiker verbouwd werd, daalde de prijs ervan zodat ook min­der rijke monden van de marsepein konden gaan snoepen. Na deze historische uitleg komt het meer bakkers-technische deel van marsepein. En dat is niet eenvoudig te volgen. Marsepein is sneller in je mond gestopt dan bereid. Via de ‘koude’ methode, op ‘zijn Frans’ of op ‘zijn Duits’ kun je marsepein be­reiden. Wel goed op de hygiëne en de structuur van de marsepein let­ten. Want je hebt in een mum een klodder in je handen, die meer op stopverf lijkt dan op een zoet zachte, smeuïge traktatie.

Pompoenheks
De schrijver vindt dat je al doende moet leren. Dat kan wel zo zijn, de grondregels voor het modelleren zijn echter wat aan de ingewikkelde kant. De fraaie foto’s in het boek daarbij zijn niet echt verduidelijkend. Even­zo komen de methodes om marse­pein in de juiste dikte en maat te krijgen wel erg bakkersachtig over: niet direct iets voor de amateur, die lekker wil boetseren met marsepein. De uitleg bij het maken van poppetjes en beestjes – van troetelberen tot kamelen, olifanten, pompoenheks, zeemeerminnen en zwarte pieten met rose biggen toe – had wat uitgebreider en eenvoudiger gekund. Toch blijft dit boek alleszins prettig om te lezen en door te bladeren. De bood­schap van de Belgische schrijver is duidelijk: marsepein is een lekkernij, waar je een heel jaar van kunt snoe­pen en waarmee je het hele jaar fijn kunt knutselen.

Ignace Proot, Marsepein, van modelleren tot proeven, tips en trucs voor het creatief werken met marsepein, uitg. Lannoo/Terra, ISBN 90 209 4437 1, fl .82,64

(Ray Simoen, Brabants Dagblad, 01-12-01)

Een lè-hè-ter va-an bankèhèt…

Kinderen mochten eeuwen geleden letter opeten als ze hem konden schrijven

Sla een oud sinter­klaasboek open. Tien tegen één dat er zo’n fraaie ingekleurde prent in staat van ‘Sinterklaas bij den Banketbakker’.
Overal staan juten zakken met pe­pernoten, op versierde ta­fels en in vitrines liggen suikerbeesten, borstplaat­harten, speculaaspoppen en marsepeinen varkens. Een glunderend bakkertje met bolle appelwangen toont de Sint een banketletter in de vorm van een sierlijke S. Deze koekletter met amandelspijs is, hoewel knapperig versgebakken, bij wijze van spreken zo oud als Sinterklaas zelf.

De overbekende chocoladeletters zijn een fenomeen van de laatste 120 jaar. Veel ouder is de traditie brave kinderen met koek of broodletters te belonen. In de middeleeuwen leerden kinderen op de kloosterscholen het alfabet aan de hand van broodletters. Zodra ze hem konden schrijven, mochten ze de letter opeten. Als beloning, maar ook omdat on­ze voorouders geloofden dat je je wijsheid eigen kon maken door tekens van wijsheid (letters) let­terlijk tot je te nemen.
Deze ‘heidense’ gedachte stamt zelfs van ver vóór de geboorte van Sint-Nicolaas, rond 260 na Christus.
De Germanen kenden de runetekens van Wodan. Elk pasgeboren kind kreeg een eigen runeteken, dat geluk moest bren­gen. Om dat doel te bereiken, werden jaarlijks vlak voor cle win­ter runetekens van brooddeeg gebakken. Ieder at zijn eigen te­ken ritueel op, samen met appels en noten die voor vruchtbaarheid en levenskracht moesten zorgen.
Het oudste bewijs dat arme kinderen ter ere van de sterfdag van de Sint, 6 december, werden getrakteerd op koek en lekkers, is een rekening van de Stad Dordrecht voor Sint-Nicolaasaankopen, daterend uit 1360. Later ontstonden overal in ons land de zogenaamde Sinterklaasmarkten op 4 en 5 december, waar ouders en opvoeders snoep, sinterklaaspop­pen en speelgoed konden inslaan. Die markten kregen van lieverlee een uitbundig, kermisachtig ka­rakter.

Na de beeldenstorm werd het aanbidden van heiligen en het vereren van beeltenissen afgedaan als afgoderij. Toen de protestanten het in de steden voor het zeggen kregen, gingen de Sinterklaasmarkten in de ban. Voor het bakken van speculaaspoppen (beeltenis!) en zelfs voor het zet­ten van de schoen gold een ver­bod, want dat werkte geldverspil­ling in de hand. Sinterklaas moest noodgedwongen onderdui­ken in huiselijke sfeer en de ban­ketletter groeide uit tot dé tracta­tie, want daartegen konden de autoriteiten geen argumenten verzinnen. Onze grote meesters uit de zestiende en zeventiende eeuw schilderden koekletters met amandelen erop in hun stil­levens. Hoogstwaarschijnlijk wa­ren die toen al gevuld met aman­delspijs, destijds een populaire tractatie. Ook hier hadden de let­ters de nodige symboliek. De S stond daarbij voor de Schepping maar ook voor Sodom en Gomorra. In het oudste Sinterklaaskinderboek, ‘Sint Nicolaas en zijn knecht’, van de Amsterdamse schoolmeester Jan Schenkman uit 1850, komt een prent voor van de sint bij de banketbakker, waarop ook een banketletter te zien is. Amandelspijs: dat is wat de banketletter, maar ook gevulde speculaas en marsepein zo lek­ker maakt. De enige reden die ik kan bedenken om banketspijs te kiezen, in plaats van echt aman­delspijs, is een ernstige notenal­lergie. Banketspijs, gemaakt van gemalen witte bonen, suiker en amandelessence, kost weliswaar aanmerkelijk minder dan échte spijs van gemalen amandelen; persoonlijk heb ik met Sinter­klaas liever géén banketletter bij mijn warme chocolademelk, dan zo’n versuikerde bonenstaak. Wat wel weer erg smakelijk kan zijn, zeker als je helemaal flauw bent geworden van dat zoete snoepgoed, is een hartige saucij­zenletter. Te koop bij de betere slager, maar ook heel goed zelf te maken (zíe recept). Glas kruidige warme bisschopswijn erbij en je kan er weer een pakjesavond tegen.

Waarom M
Mocht u zich afvragen waarom een banketletter altijd de vorm heeft van een letter S of M: de algemene ‘historische’ verklaring is dat S staat voor Sinterklaas en de M niet voor Mama zoals meestal wordt gedacht, maar voor Myra, de Turks-Griekse streek waarvan de goedheiligman bisschop was.

Breukgevaar
Het baktechnische antwoord is dat alleen letters die bestaan uit één vloeiende lijn gegarandeerd heel blijven tijdens het bakken. Alle letters met tussenstreepjes vallen af want die blijven niet vastzitten. De L van Lekker en Leo en Loes zou in aanmerking komen, maar die vult de doos niet goed op, waardoor het risico op breuk tijdens transport te groot is. De U van Urbanus en Ursula is niet interessant omdat er zo bitter weinig namen met een U zijn, maar vooral omdat de knik onderin te geknepen is. Ook hier dreigt breukgevaar. Zelfde probleem met de N. Een vloeien­de W van Willem en Wiesje zou in principe kunnen, maar die hebben we eigenlijk al. Draai ge­woon de M om. De O van ‘O, kom er eens kijken’, en Oma en Otto komt wel voor, maar die hoort weer meer bij Kerstmis en dan heet het opeens geen letter meer maar een krans.

Aanvullend:

Veel tradities rond Sinterklaas hebben te maken met de christelijke verering van Sint-Nicolaas, de bisschop die rond het jaar 300 in Myra zou hebben geleefd. Dat was een gebied in Klein-Azië, een deel in het huidige Türkije. Hij werd na zijn dood niet alleen de beschermheilige van kinderen maar onder meer ook van bankiers, prostituees, zeevaarders en bakkers. „Niets is zonder reden bij sinttraditie”, zegt Sint Nicolaas-kenner Annemiek Littlejohn (67).

Zo gaat het geven van banket en chocoladeletter al terug tot de middeleeuwen, vertelt ze. „Als kinderen in die tijd een letter onder de knie kregen, kregen ze die van school mee naar huis. Als een soort rapport, vaak gebakken van brooddeeg, die ze als beloning thuis lekker mochten opeten.” En zo werd de letter ook een snoepcadeautje. Het geven van de initialen maakte het extra persoonlijk. „Er wordt door veel bakkers ook een vast lettertype gebruikt: de Egyptienne, een letter met schreef.”

Een bekend verhaal over Sint Nicolaas draait om een oude sloeber in Myra. Die had drie dochters maar voor een bruidsschat had hij dus geen rooie cent. Toen rondzong dat de meisje in de prostitutie dreigden te belanden, is Nicolaas er ’s nachts op uitgetrokken. „Hij is langs hun huis gegaan, gooide drie goudstukken naar binnen die in de schoenen van de meisje terechtkwamen. Dat heeft hij zo drie nachten gedaan waarna ze steenrijk waren”, verhaalt Littlejohn, die daarmee verklaart waarom we chocolade-centen eten.

Strooien van pepernoten

En pieten pepernoten strooien? Nee, dat heeft volgens de sintspecialiste een andere reden: „In de middeleeuwen werkte bijna iedereen in de landbouw. Het strooien van pepernoten is dezelfde beweging als die de boer maakt als hij zijn akker inzaait. Daarmee is het een symbool van vruchtbaarheid.” Of er bewijzen zijn voor al die theorieën? Littlejohn: „Er zijn veel tekeningen en schilderijen bekend waarop dergelijke tafereeltjes met snoepgoed zijn afgebeeld.”

Het huishouden dat schilder Jan Steen op zijn werk Het Sint-Nicolaasfeest (1665-1668) toont, laat goed zien hoe Sinterklaas ook toen al werd gevierd. Op het werk in bezit van het Rijksmuseum in Amsterdam zijn brave kinderen te zien die cadeautjes kregen van de sint. Het meisje vooraan op het schilderij heeft een emmer vol. Stoute kinderen, zoals een huilende jongen, krijgen een roe (een takkenbos) in hun schoen. Ook aan snoep geen gebrek: taaitaai, wafels, appels en een duivekater: een typisch Zaans zoet witbrood.

De roze biggetjes van marsepein: volgens Annemiek Littlejohn is het onder meer een erfenis van sjamanistische ceremoniën bij de Germanen. „Een biggetje, liefst zo roze mogelijk, was in die tijd het mooiste wat je kon offeren. Maar een varkentje werd ook vaak gegeven als huwelijkscadeau aan boerenbruidsparen. Als ie groot geworden was, was ie al snel het vijftigvoudige waard. Daar komt ook ons spaarvarken vandaan.”

ED, 05-12-2020

recept saucijzenletter

De S van Saucijs, voor Sinten die hele­maal wee worden van al dat zoete snoepgoed.

Ingrediënten
8 plakjes bladerdeeg (ca. 360 gram)
4 runderbraadworstjes
2 theelepels zout
½ theelepel peper
1 losgeklopt ei
2 eetlepels broodkruim (of paneermeel)
½ eetlepel bloem

Bereiding:
Verwarm de oven voor op 220 graden.
Laat de bladerdeegplakjes ontdooien.
Snijd met een scherp mesje de zijkant van de rauwe worstjes open en haal de vulling eruit.
Kruid met zout en peper (niet nodig als u een ‘hartige’ slager hebt). Kneed de helft van het losge­klopte ei en het broodkruim erdoor.
Bewaar koel.
Leg de bladerdeegplakjes op elkaar en rol uit met een deegroller tot een lap van 30 bij 30 cm.
Snijd doormidden, leg de lappen in elkaars verlengde en plak ze met wat water aan elkaar.
Rol de naad goed plat.
Vorm van de worstvulling een lange worst van ca. 45 cm.
Leg die in het midden van het deeg.
Bestrooi de worst met bloem.
Sla de deegflap over de vulling en rol op.
Plak met water dicht.
Snijd overtollig deeg weg en vouw de zijkanten netjes naar binnen, zodat de staaf hermetisch is afgeslo­ten.
Bekleed de bakplaat met bakpa­pier en leg de staaf met de naad naar beneden, in de vorm van een soepele S.
Vermeng de rest van het ei met 1 eetlepel water en bestrijk hiermee de saucijzenletter.
Bak hem midden in de oven, in ca. 30 minuten goudbruin.
Laat een kwartiertje afkoelen en ser­veer warm.

Tip: Toch liever de S van Suikerzoet? Vervang de worstvulling dan voor 300 gram amandelspijs, vermengd met 1 eigeel en 1 eetlepel citroenrasp.

(Puck Kerkhoven in landelijk blad, nadere gegevens onbekend)

reuze pepernoten.

Zelf pepernoten bakken is hartstikke leuk om samen met kinderen te doen. Makkie, vooral als je er reuze pepernoten van maakt. Rol balletjes ter grootte van soepballetjes. Wil je gewone pepernoten, neem dan de helft.
Zorg dat het deeg goed koud is en rol met vochtige handen

(voor 2 bakplaten vol):
100 gram boter
125 gram bruine basterdsuiker
250 gram zelfrijzend bakmeel
1 eetlepel speculaaskruiden
1/2 theelepel zout
4 eetlepels melk

Doe zachte boter, suiker, zout, speculaaskruiden in een kom en roer goed door  elkaar.
Zeef zelfrijzend bakmeel er overheen.
Goed roeren.
Dan mag de melk erbij.
Kneed met je handen.
Maak er een bol van.
Verpak die in plasticfolie en leg minimaal 1 uur in de koelkast.
Zet de oven aan op 160 graden.
Bedek bakplaten met bakpapier.
Draai kleine balletjes van het deeg, druk ze beetje plat en leg ze op gelijke afstand op de bakplaat.
Niet te dicht bij elkaar want ze worden tijdens het bakken groter!
Zet de platen in de oven en bak de pepernoten in 15 minuten mooi bruin.
Smul ze.
Tip: pepernoten door de vanillevla, erg lekker.

(bron onbekend)

pepernoten

Smeer eerst een bakblik in met een beetje boter
verwarm de oven voor op 170 graden

Neem dan:
100 gram zelfrijzend bakmeel,
45 gram bruine basterdsuiker,
35 gram boter,
een theelepel speculaaskruiden,
een mespuntje zout
en een eetlepel melk.

Meng dat allemaal door elkaar en ga er dan met je handen een lekkere bal van kneden.
Je moet er misschien nog een klein beetje melk bij doen, maar het deeg mag niet zo nat worden dat het aan je vingers blijft plakken.
Maak van de grote bal heel veel kleine balletjes en leg die in rijtjes op het bakblik.
Schuif het blik in de oven, in een kwartier zijn de pepernootjes gaar en bruin.

(dagblad/weekblad, nadere gegevens ontbreken)

pepernoten

125 gr tarwebloem
75 gr baslerdsuiker(kan vervangen worden door honing maar dan moet je wel iets meer meel toevoegen anders plakt het nogal!)
50 gr boter
1/2 theelepel kaneel
1/4  theelepel gemalen kruidnagelen
2 theelepels anijszaad
1 theelepel bakpoeder

Meng het bakpoeder met het meel.
Kneed alle ingrediënten door elkaar en vorm er kleine balletjes van en leg deze op een beboterd bakblik
bak ze in een vrij warme oven (bij ons stand 4) in ong. 20 min. gaar.
Laat ze volkomen koud worden en bewaar ze in een goed gesloten trommeltje.

Het grappige van dit recept is dat het uit een kookboek van mijn oma komt wat uit 1928 stamt. Toen waren er nog geen samengestelde kruiden zoals je nu bv speculaaskruiden enzo kan kopen.

pepernoten

Ingrediënten voor 50-60 stuks

■ 50 g boter
* 75 g witte basterdsuiker
■ ½ ei, losgeklopt
■ 10 ml karnemelk
■ snuf zout
■ 25 g Zeeuwse bloem
■ 75 g patentbloem
■ 5 g speculaaskruiden
■ 30 g amandelschaafsel, fijngehakt

Werkwijze

Meng de boter, de suiker, het ei, de karnemelk en het zout.

Meng de beide bloemsoorten en de speculaaskruiden erdoorheen, en tot slot de amandeltjes.

Verpak het deeg in plasticfolie en laat minimaal 30 minuten rusten in de koelkast.

Vorm bolletjes ter grootte van een knikker van het deeg, leg ze op een met bakpapier beklede bakplaat – in verband en op gelijke afstand van elkaar – en druk een beetje plat.

Bak de kruidnoten op 170°C, ca. 15-20 minuten.

pepernoten

Ingrediënten

■ 250 g zelfrijzend bakmeel
■ 150 g bruine basterdsuiker
■ 125 g boter
■ 4 el lauwe melk
■ 15 g speculaaskruiden
■ peper, naar smaak
■ snufje zout

Werkwijze

Verwarm de oven voor op 165 graden. Kneed boter, suiker, kruiden en het zelfrijzend bakmeel goed door elkaar. Voeg de melk lepel voor lepel toe totdat je een lekker soepel deeg hebt. Bekleed een bakplaat met bakpapier.

Vorm kleine platte balletjes van het deeg en leg deze op de bakplaat. Zorg dat er genoeg ruimte tussen zit, anders heb je straks één grote koek. Bak de kruidnootjes in ongeveer 20 minuten gaar en lichtbruin.

pepernoten

■ 250 g zelfrijzend bakmeel
■ 125 g donkere basterdsuiker
150 g ongezouten roomboter
■ 20 g specerijenmix (zie hieronder)
■ 45 g melk
■ 15 g rozenwater

Werkwijze

Maak de specerijenmix van 5 g steranijs + 5 g venkelzaad + 5 g kardemom + 15 st kruidnagels + 4 g kerrie + 20 st
saffraan draadjes + 10 gr kaneelpoeder + 5 g gemberpoeder + mespunt zout + mespunt gemalen witte peper.

Kneed het zelfrijzend bakmeel, de basterdsuiker, de roomboter en de specerijenmix goed door elkaar. Voeg beetje bij beetje de melk en het rozenwater aan het beslag toe, zodat het een soepel deeg wordt.

Maak lange rollen van het deeg. Snijd de rollen in gelijke stukjes. Vorm hier kleine balletjes van (ongeveer 5 gram per bolletje), leg ze in verband (om en om) op een (met bakpapier bekleedde) bakplaat en druk ze een beetje plat. Bak ze in de oven in ca.15 min. op 180 °C gaar en lichtbruin. Laat ze afkoelen en hard worden.

cake-harten

Dit heb je nodig:

100 gram boter
100 gram suiker
2 eieren
50 gram bloem
1 eetlepel bakpoeder
50 gram gemalen hazelnoten.

Doe de bo­ter en de suiker in een kom en klop met een garde het geheel net zo lang door elkaar tot het wit en luchtig is.
Klop er nu de eieren één voor één door. Je moet nu 10 minuten door blij­ven kloppen (het is een hele tijd, maar het moet even).
De bloem zeef je over het beslag en samen met het bak­poeder en de gemalen hazelnoten schep je het er voorzichtig door.
In­gevette hartvormige cakebakjes (of als je die niet hebt: suikerhartvormen met een bodem van aluminiumfolie!) vul je tot 2/3 met het beslag.
De bak­jes laat je nu een half uur in een matig warme oven van ± 150 C (even aan je moeder vragen) gaar bakken.

(bron onbekend)

chocoladelettertjes

Je hebt nodig:
4 chocoladere­pen,
een spuitzakje en een vetvrij papiertje (van een pakje margarine bijv.).

Smelt de stukjes chocola­de heel lang­zaam in een pannetje.
Vul je spuitzakje met de gesmolten chocolade.
Spuit nu op het vetvrije papiertje letters.
bv. van de namen van je vader en moeder.
Laat ze stijf en koud worden.
Haal ze daarna voor­zichtig van het papier af.

dubbelspeculaas

Dit heb je no­dig:
per persoon twee speculaas­koekjes en wat roomboter.
Smeer wat roomboter op de achterkant van een speculaaskoekje. Leg daar het andere koekje op. Lek­ker bij een kopje thee!
Variatie: Leg op een be­boterd sneetje witbrood 1 of 2 speculaasjes

suikerharten

Je hebt nodig:
500 gram sui­ker,
2 eetlepels cacaopoeder,
3 eetlepels room,hartvormen.

Roer in een pan­netje de suiker, de room en het cacaopoeder goed door
el­kaar.

Laat daarna alles op een zacht vuur smelten.
De sui­ker moet hele­maal opgelost zijn.
Niet roe­ren!
Om te kij­ken of het goed is, moet je even een lepel in de vloeistof dopen en  er  meteen weer uithalen.
Blijft er een draad van sui­ker aanhangen, dan is het goed.

Neem de pan van het vuur en roer heel rustig in het papje tot­dat het niet meer door­zichtig is.
Leg nu de hart­vormen op het schone aan­recht.
Giet de vormen voor­zichtig vol.
De suikerharten moeten koud en hard worden.

Heb wel wat ge­duld.

 borstplaat

Op 5 december zijn alle kinderen bij ons als bakkertjes in volle gang. De ene maakt deeg voor “pepernoten”, de ander (de wat grotere kinderen) begint vast met het maken van borstplaat. Borstplaat is toch echt mierzoet maar wel heerlijk om een keertje van te knabbelen op sinterklaasavond.

Borstplaat is in vele smaken te maken, maar bij ons zijn de koffie- en chocoladeborstplaat nummer 1. Het recept voor borstplaat is eenvoudig.

200 gr witte suiker
1 dl water
200 gr poedersuiker
2 eetl cacao of instant koffie (of naar smaak)

Als je de bekende hartvormen gebruikt doe ze dan goed invetten met boter. Als je de borstplaat op een bord of plank wil uitstorten kan je deze vochtig maken. Ikzelf stort ze in de hartvorm op vochtig bakpapier uit en doe de harten als ze iets steviger zijn geworden naar een droge plek op het papier schuiven. Je mengt de witte suiker met het water en laat dit inkoken naar dunne stroopdikte. Van het vuur halen, smaakje er door roeren, en lepel voor lepel de poedersuiker er doorroeren. Het is wel een karweitje voor wat oudere kinderen want je verbrandt er wel eens een vinger aan. De jongere kinderen vragen meteen om de houten lepel als die is afgekoeld want daar zitten altijd wel restjes aan.

marsepein

Een wat veiliger werkje is het maken van marsepein. Wat voor amandelen we kopen hangt helemaal af van het gevoel. Voel ik mezelf verdrinken in de baksels, knutsels e. d., dan koop ik blanke amandelen. Als we echter het goede gevoel van rust in de drukke tijd nog hebben kunnen vasthouden, halen we amandelen met een schilletje. Voor een lekker stukje marsepein zijn er maar een paar ingrediënten nodig, nl.

250 gr. amandelen
250 gr. poedersuiker.
2 eiwitten
ong. 2 eetl. oranjebloesemwater

De amandelen met water aan de kook brengen en even laten koken, afgieten, pellen en in een doek drogen. In een amandelmolen of zoals wij doen, in een keukenmachine fijn malen en de andere ingrediënten toevoegen en voila, klaar.
Je kan er balletjes van draaien en door de cacao rollen of delen kleuren met cacao en dan een soort worst creëren.

amandelspijs

Tot ongeveer 4 weken geleden* begreep ik eigenlijk niet zo goed waarom er nu zoveel verschil in de prijzen van de banketstaven zat. Bij de Aldi koop je er 1 voor f 2 = en bij de bakker zijn er prijzen van f 12,=* een gewone zaak. Natuurlijk wist ik wel van de namaakamandelspijs gemaakt van peulvruchten en ook het verschil van margarine en boter, ja, dat kon ik er wel bij bedenken. Maar dat de prijs ook afgestemd wordt op de verhouding amandelen/suiker, ja, daar heb ik echt nog nooit bij stil gestaan. In de banketstaaf van de echte bakker zit dus net zoveel amandelen als suiker, kortom, de verhouding is 1 op l. Bij goedkopere banketstaven is die verhouding b.v. 1 op 2, of er is een mengsel gebruikt van amandelen en peulvruchten en suiker. Het grappigst vond ik deze week de zogenaamde gevulde speculaas. Op een pakje stond “gevulde speculaas met echte amandelen”. Je gaat er dan toch vanuit dat er echte amandelen zijn gebruikt bij het maken van het spijs. Niets is minder waar. Die echte amandelen waren diegene die erop zaten! Nou vraag ik je. Dus mensen, lekker zelf maken, die gevulde speculaas.

Je hebt er wel amandelspijs voor nodig. Dat maak je met:

200 gr amandelen
200 gr suiker
geraspte citroenschil
sap van halve citroen
1 ei

De amandelen even aan de kook brengen, pellen en malen.
Vermengen met suiker, ei, suiker, citroensap, citroenrasp.
Dan nog een keer malen, en klaar is dit klusje.

gevulde speculaas

Voor de gevulde speculaas heb je nodig:

500 gr bloem
600 gr amandelspijs
20 gr.  speculaaskruiden
1 theelepel bakpoeder
zout
250 gr. boter
50 gr. gepelde amandelen
250 gr. bruine basterd suiker
1 ei

Je mengt de bloem en bakpoeder en snij de boter in stukjes.
De basterdsuiker ,kruiden, zout erdoor mengen en een deeg kneden.
Als het te droog is kan je een beetje water toevoegen.
Je laat het deeg nu een half uurtje rusten in de koelkast.
Niet te lang want anders moet je bijna een beitel gebruiken……..
Je rolt het uit tot een lap van 1/2 cm dik.
Zelf doe ik dat met behulp van twee latjes van 1/2 cm dikte.
Daar leg ik m’n deeg tussen en rollen maar. Je krijgt dan de deegplak overal even dik.
Je verdeelt de deeglap in twee gelijke stukken en dan de amandelspijs even groot en dik uitrollen. Dit plakt bij mij dus altijd vast aan m’n deegrol en daarom leg ik onder en boven mijn amandelspijs een velletje bakpapier. Dan een beetje aandrukken en als je wilt kan je de bovenkant versieren met sint of gewoon ruitjes maken.

Kinderen vinden dit een erg leuk karweitje en vooral de amandelen erop doen is een succesnummer. O ja, voordat je de amandelen erop doet even bestrijken met een losgeklopt eitje (voor de glans) maar dat hoeft niet hoor. Je bakt je speculaas op 175-200 C. in ongeveer 40 minuten gaar.
Laten afkoelen en dan pas van de plaat halen.

En weet je, al lukt het niet zo mooi als in de winkel, wat je met zorg en liefde voor je gezin bakt, is altijd lekkerder voor je gezin. Wij hebben in ieder geval nog niet meegemaakt dat de kinderen, als zijzelf meegeholpen hadden niet trots op het resultaat waren. Met deze sintrecepten kan er gewoon niets fout gaan! Onze kinderen kijken al uit naar de week voor Sint want dan begint het bakken. Ik wens alle ouders en kinderen een lekkere maar vooral gezellige en tevreden sinterklaasavond toe.

(Ik geef toe, een beetje ongezonde recepten maar dat mag best een keertje van de Sint)

Trudy de Haan, schoolkrant Zevenster Uden, datum onbekend)

Bisschopswijn uit Myra

Bisschopswijn hoort gewoon bij sinterklaasavond. Zelfs als je eigenlijk niet zo van warme wijn houdt, zou ik het nog maken. Al is het maar voor de heerlijke kruidige geur die het hele huis vult.

Voor 6 vuurvaste glazen:

1 fles rode wijn
i sinaasappel
2 mandarijnen
1 citroenschil
20 kruidnagels
1 kaneelstokje
4 eetlepels suiker

Doe de wijn in een pan
Boen sinaasappel en mandarijnen schoon
Prik er gaatjes in
Steek hierin de kruidnagels
Voeg vruchten en citroenschil bij wijn.
Samen met kaneelstokje en suiker.
Dek af en laat langzaam aan de kook komen.
Zet dan op het kleinste vuur, op een sudderplaatje
Laat 1 uur staan
Verwijder vruchten en kruiden.
Schep hete wijn in vuurvaste glazen

(bron onbekend)

.

Sint-Nicolaas: alle artikelen

Jaarfeesten: alle artikelen

VRIJESCHOOL in beeld: Sint-Nicolaas

.

353-332

.

Een reactie plaatsen

Geplaatst in jaarfeesten

Getagged , , , , , ,

VRIJESCHOOL – Jaarfeesten – St.-Nicolaas (24)

Geplaatst op 20 oktober 2013| Een reactie plaatsen
.

SPECULAAS

Nieuwsgierigheid naar het triviale is het begin van alle wijsheid, hield St.-Nicolaas mij in een filosofische bui ooit voor. Ik heb die woorden nooit vergeten. Er zijn in dit seizoen inderdaad tal van zaken waar een mens achteloos aan voorbij gaat. Speculaas bijvoorbeeld. Net als iedereen  graaide ook ik deze dagen in de koekjes­trommel en werkte onnaden­kend speculaasjes naar binnen. Maar die tijd is voorbij (van dat onnadenkende dan). Want ik ben eens gaan uitzoeken wat de oor­sprong is van dit baksel dat ’s win­ters de vaderlandse koektrommels vult. Waar komt bijvoorbeeld de naam vandaan?

Een etymologisch woordenboek geeft als oplossing dat speculaas is afgeleid van ‘speculatie’, wat dan niet voor het onverantwoord goo­chelen met (bij voorkeur) ander­mans geld staat, maar voor ‘plat gebak’. Dat klinkt alvast heel aan­nemelijk.

Speculaas, zo leert verdere studie me, is een tamelijk recente uitvinding van het bakkersgilde. De koek ontstond tegen het einde vorige eeuw uit de aanpassing van taai-­taai op veranderingen in des snoepers smaak. Die kreeg een voor­keur voor de kruidige, harde beet. Taaitaai behoort weer tot de fami­lie van ontbijt-, peper- en kruid­koeken.

In dit gezelschap is speculaas echt een broekie. Maar net als de ande­ren blijkt het winterkoekje, met vorm en smaak, te staan in tradi­ties die terugreiken tot diep in het verleden.

Moesten de goden als tegenpresta­tie niet iets terugkrijgen van wat aan hen te danken was? Dat heb­ben mensen gedacht die goedgun­stig hemels ingrijpen voor het wel­slagen van de oogst verantwoorde­lijk hielden. Dus werd een deel daarvan geofferd: vee, gewassen, wijn. brood, koeken. Arme mensen die een dieroffer niet konden bren­gen mochten vaak volstaan met het aanbieden van een afbeelding van het voorgeschreven beest in brood of koek.

Wilde men er zeker van zijn dat de gaven bij de juiste god terecht kwamen en dat de begunstigde duidelijk werd wie de afzender was (niet onbelangrijk), dan moest het offer iets kenmerkends worden meegegeven. Bij brood en koeken was dat geen probleem. Vóór het bakken kon het deeg in de vorm van de beoogde god worden ge­kneed en/of voorzien van relevante namen. Overal in de antieke we­reld – Egypte, Assyrië, Grieken­land, noem maar op – zijn bewij­zen voor dit gebruik gevonden. Ook de Germanen in onze streken hanteerden deze religieuze uitwis­selingspraktijken. Tijdens de Mid­winterfeesten offerden zij koeken in de vorm van goden, mensen en dieren. Vooral aan Wodan. In ge­zelschap van zijn Wilde Jacht, werd Wodan dan geacht door de lucht te rijden en als windgod de akkers met vruchtbaarheid te ze­genen. Wodan (of Odin) is altijd afgebeeld als oude man met een lange, witte baard, gehuld in een wijde mantel en leunend op een staf.

In een van de sagen aan hem gewijd verrast hij een boer door diens laarzen met goudstukken te vullen. Met man en macht pro­beerde het latere christendom de heidense overtuigingen en gebrui­ken uit te roeien. Of nam ze, als dat niet lukte, aangepast in zich op. Zo werden de Midwinterfees­ten gesplitst in St.-Nicolaas en Kerstmis. Koekfïguren zijn nooit meer uit de decembermaand weg geweest, waarbij de gewoonte om oude goden zoals Frigga, beschermvrouwe van het huwelijk, in de koek af te beelden, erg taai bleek.

Maar heel langzaam kwamen hier­voor christelijke heiligen in de plaats, de latere katholieke san(c)ten en san(c)tinnen. Onder druk van de reformatie werden die veranderd in de bekende, niet weg te denken Vrijers en Vrijsters. In de loop van de eeuwen is het afbeeldingenrepertoire natuurlijk uitgebreid. Er kwamen schepen bij, molens, ruiters, paarden, wa­gens, narren, politieke voorstellin­gen en stichtelijke. En, hoe kan ’t anders, behoorlijk scabreuze tafe­relen. In de regio Nijmegen overi­gens waren zogenoemde Karelprenten geliefd. Koekplanken, de mallen waarin het deeg werd ge­vormd, zijn na het toeslaan van de massaproductie gewilde verzame­laarsobjecten geworden. Hoe de smaak van dit gebak zich ontwikkelde, was een wat moeizamer te reconstrueren verhaal. Als geschreven bronnen ontbreken, mis je ten enen male informatie over de gebruikte ingrediënten. Maar ook uit de nalatenschap van geletterde beschavingen in de Oudheid kwam tot nu toe geen echt kookboek aan het licht.
In andersoortige geschriften staan hier en daar wel wat opmerkingen over eten en drinken. Er bestaat een aantal inventarislijsten van voorraadschuren en van provisie­kasten in paleizen en vestingen en daar zou je ’t mee moeten doen. Als er niet die ene uitzondering was.

Van de smaak in de Romeinse keuken is een heel aardig idee gegroeid door onder meer De re coquinaria, het beroemde kook­boek van de eerste eeuwse lekker­bek Apicius. Dus weten we bijvoor­beeld dat Romeins brood met anijs werd gekruid. En dat de Romeinen speciale offerkoeken (libuma) bakten waarin honing was ver­werkt. Om voor de hand liggende redenen – je zet goden die je iets vraagt geen oud brood voor – moesten die koeken extra lekker worden gemaakt.
De smaak van wat bij de Romeinen en hun goden op tafel kwam, was natuurlijk afhankelijk van de krui­den en specerijen waarover ze konden beschikken. Nu kan uit Apicius’ boek en ander authentiek werk worden afgeleid dat alle van­daag gebruikte smaakmakers (en meer) in de Romeinse keuken aan­wezig waren. Zelfs ‘exoten’ als kruidnagel en peper, al was dat laatste schreeuwend duur. Vanaf de Romeinse Tijd zou de beschikbaarheid in westelijk Europa van specerijen afhankelijk zijn van het functioneren van handels­routes met het Verre Oosten. Toen dus in de vierde en vijfde eeuw het Romeinse Rijk instortte, stokte de aanvoer. Maar in het derde kwart van de zevende eeuw liep de levering weer. Onverhoopt doorgesne­den aanvoerlijnen werden na ver­loop van tijd altijd wel weer her­steld. Karel de Grote deed het op zijn beurt en later zorgden de Kruistochten ervoor. Zo wisselde de aanvoer van eeuw tot eeuw. Totdat, in het tijdperk van de grote ontdekkingsreizen, de specerijenproductie, – handel en handelsroutes vast in handen kwa­men van nieuwe West-Europese machten.

Mateloos populair sinds de twaalf­de, dertiende eeuw was een
spece­rijenmengsel, met de naam gode pouders, goed poeder. Het bestond uit greyne (kardamom). ghimber (gember), caneel, foli (foelie), no­tenmuskaten en groffelsnagelen (kruidnagel), soms aangevuld met galentijn (galanga, nu beter be­kend als laos). Het werd in allerlei gerechten gebruikt, van appeltaar­ten tot Saracenenragoüt, van koek tot konijnepeper. Hiermee, met de gode pouders, komen we tot de kern van de smaak. Want waar men bij taaitaai vasthield aan ho­ning en anijs, werd aan het einde van de vorige eeuw voor de nieuw­lichterij die speculaas was, terug­gegrepen op dit middeleeuwse mengsel. De smaak van speculaas is de smaak van een middeleeuwse Europese ‘kerrie’…

(Theo Holleman, De Gelderlander, 04-12-1993)

.

Sint-Nicolaas: alle artikelen

Jaarfeesten: alle artikelen

VRIJESCHOOL in beeld: Sint-Nicolaas

.

324-304

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.

Een reactie plaatsen

Geplaatst in jaarfeesten

Getagged ,