.
Hoewel Michaël dit jaar al weer voorbij is, hier toch een interessant verhaal dat Tim van Tongeren een paar dagen geleden postte op Facebook
Tim van Tongeren, 29 september 2021
.
Van Michaël naar Theodore en Joris in 1300 jaar
.
Vandaag vieren we het feest van de aartsengel Michaël die op aarde verpersoonlijkt wordt door ridder Joris. Ondanks het feit dat het Michaëlsfeest zelden nog buiten de antroposofische gemeenschap wordt gevierd zijn we als sofen in goed gezelschap wanneer we naar de geschiedenis kijken.
Sint-Joris (George) van Cappadocië (soms ook van Lydda genoemd) zou geboren zijn in AD 270 in Lod in het huidige Israël en liet het leven op 23 april 303 in Nicomedia, het huidige Izmir in Turkije. Joris is de beschermheilige van vele landen en gebieden waaronder Engeland, Georgië, Catalonië en Moskou. Zijn naamdag wordt gevierd op 23 april. Het is twijfelachtig of Sint-Joris ooit echt heeft bestaan en weinig informatie is bekend over zijn leven. Bronnen uit de 5de en 6de eeuw geven tegenstrijdige informatie over zijn martelaarschap, maar het algemene beeld is dat Joris een Romeinse legerofficier was, geboren in Cappadocië (Zuid-Turkije) uit Griekse ouders. Dit spreekt dus de eerdergenoemde geboorteplaats tegen.
Als de feestdag van Joris op 23 april is, hoe komen we dan aan 29 september voor ons Michaëlsfeest? Dit komt omdat de legende van de draak pas veel later aan Joris is toegeschreven dan vaak gedacht. De allereerste tekstuele vermelding van Joris en de draak stamt uit de 11de eeuw en de eerste icoon die mogelijk Sint-Joris en de draak verbeeldt is gedateerd in de 10de eeuw.
Toen het Christendom nog jong was in onze streken werd het temmen van de draak, een verpersoonlijking van Lucifer, toegeschreven aan de aartsengel Michaël. Een engel overlijdt echter niet en heeft ook geen verjaardag, dus 29 september moet niet worden gezien als een van deze traditionele ijkpunten. Op 30 september, ergens in de vijfde eeuw, werd er in Rome een kerk gewijd aan aartsengel Michaël. Enige tijd eerder was hij op de plaats van de kerk in persoon verschenen. Uit bronnen blijkt dat op het Concilie van Mainz in AD 813 is besloten dat 30 september de feestdag zou worden ter ere van Sint-Michaël en alle engelen. Deze datum zou verband houden met het gebeuren in Rome zo’n 400 jaar eerder. Omdat feestdagen traditioneel op de vooravond al begonnen is de viering uiteindelijk op 29 september beland.
Ik kwam erop om dit stukje te schrijven toen ik tijdens mijn werk gisteren toevallig (of niet?) stuitte op een bewerkte carneool afkomstig uit een vroegmiddeleeuws graf in Nederland (zie foto).
Carneool met uitsnede van een strijder te paard die een slang verslaat. Afkomstig uit een Romeinse soldatenring en hergebruikt in een Merovingisch sieraad. (Rijksmuseum van Oudheden – Leiden).
Op de steen is een afbeelding te zien van een ruiter die een draak verslaat. Hoewel het graf gedateerd kan worden in de 5de of 6de eeuw is de steen van Romeinse makelij. Dergelijke stenen, met allerlei soorten afbeeldingen, zijn afkomstig uit soldatenringen en werden regelmatig hergebruikt in sieraden in de Merovingische periode (ca. AD 400-750). Het zou weleens de oudste afbeelding van Sint-Joris en de draak in Nederland kunnen zijn! Als we goed kijken zien we echter dat de draak meer op een slang lijkt en als we onze blik verruimen zien we ook dat dit soort iconografie in de Romeinse tijd veel voorkwam, lang voordat Joris aan de draak werd gelinkt in de 10de of 11de eeuw.
Het beeld van de draak, als de verpersoonlijking van Lucifer, is waarschijnlijk ontstaan uit de iconografie van de slang in het Paradijs die aanleiding gaf tot de zondeval. Vroege afbeeldingen van de draak, zoals op de carneool, zijn daarom meer slangachtig. De eerste aanleiding tot de transformatie van slang naar draak in de toen nog kerkelijke legende over Michaël en Lucifer zou uit het Romeinse leger afkomstig kunnen zijn. In de laat-Romeinse tijd, rond het einde van de 2e eeuw, ontstond er een traditie onder cavalerie-legioenen om ten strijde te trekken met een vaandel in de vorm van een draak.
Replica van een drakenvaandel dat werd gebruikt door de Romeinse cavalerie vanaf de late 2e eeuw.
Dit vaandel was gemaakt in 3D met een metalen kop en een kleurrijke staart. Dit vaandel, dat vliegerachtig was, heeft in Duitsland geleid tot de naamgeving ‘Drache’ aan een vlieger. De tegenstanders van de Romeinen waren dus letterlijk ruiters die een draak versloegen.
De iconografie van de strijdende ruiter is natuurlijk een klassieker en gaat terug op de Romeinse en Griekse traditie van het afbeelden van de Thracische ruiter of held, met name op de Balkan en in Klein-Azië. Deze heldenruiters waren onderdeel van volksgeloof, mythes en verhalen. Tezamen met de iconografie van de slang kwam zo’n heldenruiter bijvoorbeeld ook op de carneool terecht. Op een reliëf uit de tweede eeuw zien we een heldenruiter die de slang aanvalt in de appelboom (zie foto).
Afbeelding van een Thracische ruiter die een slang in een appelboom bevecht. Dit brengt de iconografie van de ruiter-strijder en de slang-draak samen. (2e eeuw).
Een duidelijke link tussen de slang uit Genesis en de heldenruitercult.
In de vroege periode van het christendom werden deze heldenruiters gekerstend en zo ontstonden steeds meer de ons bekende heiligen te paard. Een van de oudst bekende afbeeldingen van een heilige te paard is een icoon van Sint-Theodore welke gevonden is in Vinica in Noord-Macedonië en stamt uit de 6de of 7de eeuw. Het vernoemen waard is het feit dat Theodore hierop staat afgebeeld met een Romeins drakenvaandel in de hand. Een ander icoon uit dezelfde stad laat een afbeelding zien van Sint-Christoffel en – waarschijnlijk – Sint-Joris. Beide heiligen vertrappen hier slangen met menselijke gezichten en richten speren op hen.
Een icoon met Sint-Theodore (links) en Sint-Joris (rechts). Opvallend is dat Sint-Theodore de draak verslaat terwijl Joris het opneemt tegen een mens (Sinaï – Egypte, 10e eeuw).
Dichterbij huis, in Maastricht, werd in de Karolingische tijd (ca. AD 750 – 990) een Romeinse ruiter afgebeeld die een slang vertrapt. Hij wordt geflankeerd door twee heiligen met speren en zwaarden. Deze afbeelding stond op de sokkel van een rijkversierd kruis dat tot de 18e eeuw in de crypte van de Sint-Servatiusbasiliek werd bewaard. Het stuk is verloren gegaan, maar een tekening ervan bevindt zich in de Bibliothèque Nationale de France in Parijs.
Iconen uit de tiende eeuw in grotkerken in Cappadocië laten verschillende heiligenruiters zien die slangen en meerkoppige serpenten verslaan. Een steeds terugkerende ruiterheilige hierbij is Sint-Theodore. Een icoon, in zeer slechte staat, laat naast Theodore een ruiterheilige zien die soms wordt geïdentificeerd als Joris. Beide heiligen vallen hier een serpent aan die veel weg heeft van een draak.
Muurschildering van Sint Theodore en Sint Joris die samen een slang verslaan. (Grotkerk in Cappadocië – Turkije, 11de eeuw).
Mogelijk gaat het hier om de oudst bekende afbeelding van ‘onze’ Sint- Joris en de draak. In een kerk in de buurt van Kolchida op het Griekse vasteland is een tiende-eeuws icoon aanwezig van drie bereden heiligen die een draak aanvallen. In dit geval gaat het waarschijnlijk om de heiligen Demetrius, Theodore en Joris. Het is opvallend dat het in bijna alle gevallen gaat om meerdere heiligenruiters die samen optrekken tegen het kwaad. Dit idee van broederschap, afkomstig van Castor en Pollux, zonen van Zeus, past goed binnen het beeld van de groepsziel die in deze tijd nog prominenter was.
Sint-Christoffel en -waarschijnlijk – Joris die samen een slang verslaan. De broederschap die nodig is om het kwaad te overwinnen in beeld. (Vinica – Noord-Macedonië, 11de eeuw)
In een elfde-eeuwse tekst uit Georgië wordt Joris voor het eerst genoemd als drakentemmer. Bovendien komen er geen andere heiligenruiters aan te pas. In de 11de en 12de eeuw verspreidt zich dan ook voor het eerst de huidige bekende legende over Joris en de draak en het redden van de prinses. De overgang van Theodore naar Joris gaat geleidelijk. In een kapel in Palermo op Sicilië is bijvoorbeeld nog een twaalfde-eeuwse afbeelding bekend van Theodore te paard die de draak verslaat. De originele legende speelde zich in eerste instantie af in Cappadocië maar verplaatste zich in latere versies uit de 13de eeuw naar Libië. In z’n oude vorm staat het verhaal wel bekend als de ‘Gouden Legende’. Waarschijnlijk via deze route komt het verhaal uiteindelijk in Noordwest-Europa terecht en raakt in de late middeleeuwen mateloos populair.
Ridder Joris verslaat de draak en redt de prinses. Een afbeelding uit het manuscript ‘Legenda Aurea’. (Parijs, AD 1383).
Ondanks, of dankzij, Joris zijn we de aartsengel Michaël gelukkig niet vergeten. Tijdens ons geliefde Michaëlsfeest wekken we niet alleen hem maar ook een prachtig stukje geschiedenis en volksgeloof tot leven.
Sint-Joris verslaat de draak. (Icoon uit Rusland, 15de eeuw).
Fijne Michaëlstijd!
.
(Publicatie met toestemming van de auteur)
.
(Publicatie met toestemming van de auteur)
.
.
VRIJESCHOOL 