.
ALGEMENE MENSKUNDE ALS BASIS VOOR DE PEDAGOGIE – GA 293
GA= Gesamt Ausgabe, (volledige uitgave): de genummerde reeks boeken en voordrachten van Steiner.
De voordrachten die Steiner hield hadden tot doel uiteen te zetten wat vrijeschoolpedagogie omvat. Van 21 augustus tot en met 6 september 1919 volgden de leerkrachten voor de te beginnen school deze cursus die, naast de in de morgen gehouden voordrachten GA 293 [1], ook nog bestond uit de over de rest van de dag verdeelde cursussen (GA 294) [2] en (GA 295) [3].
Aan de hand van een aantal persoonlijke gedachten en ervaringen, wil ik bij alle voordrachten een context geven voor leerkrachten die op de vrijeschool (gaan) werken. De tekst in groen is van Steiner; in zwart is de vertaling. In blauw is mijn tekst.
Blz. 17/18
WEINIG HELDERZIENDHEID, VEEL BESCHOUWINGEN
Na zo’n tachtig jaar antroposofische publicaties is het voor mij de vraag of er bij zijn die vanuit een helderziend vermogen zijn geschreven. In vrijwel allemaal wordt er door de bril van de antroposofie gekeken naar de meest uiteenlopende onderwerpen en dat levert vaak verrassende gezichtspunten op. En meestal wordt een gezichtspunt van Steiner voor ons ‘gewone’ verstand daardoor grijpbaar – d.w.z. inleefbaar, beleefbaar, zichtbaar, navolgbaar. Zeker, er bestaat het gevaar van ‘het erin leggen’; van wat zich op het niveau van ‘het zou zo kunnen zijn’ bevindt, als vaststaande waarheid verkondigen: er zijn valkuilen, voetangels en klemmen. Maar, wie zich voortdurend bewust is van wat Steiner, ook in de ‘Algemene menskunde’ zegt: ‘Maar we moeten ons bewust zijn van de achtergronden, de fundamenten van ons handelen,’ [blz. 27] zal steeds een gezonde dosis (zelf)kritiek hanteren bij het formuleren van gedachten, gezichtspunten, opvattingen, beweringen, enz.
Inzicht in de hogere wereld
Bij vele gelegenheden spreekt Steiner over de mogelijkheden die een mens heeft om tot dezelfde bovenzinnelijke kennis te komen als die hij verwoordt als antroposofie. Nog altijd staat dit dus op gespannen voet met de realiteit waarin ik mij (en velen van ons) zich bevinden: niet tot dit helderziende bewustzijn te kunnen komen. Is dat dan onmogelijk? Misschien! Misschien ook niet! Als je denkt aan Steiners uitspraak: ‘Spreek niet over de grenzen van het kennen, maar alleen over de grenzen van jouw kennis’, moet ik de onmogelijkheid puur als mijn onmogelijkheid, mijn onvermogen, blijven beschouwen. Als Steiner op andere plaatsen over het helderziend vermogen zegt, dat de mens, de mensheid in een (verre) toekomst deze vorm van denken ‘van nature’ weer zal hebben, is zijn methode om tot helderziendheid te komen een vooruitgrijpen op een (verre) toekomst; en is het vermogen om daar nu al in dit leven over te beschikken, misschien weggelegd voor een enkeling.
Hopeloos?
Mocht je deze toestand als hopeloos ervaren: geen nood! Ook langs andere weg kun je met Steiners mededelingen omgaan. Wie leerkracht heeft kunnen worden, beschikt in ieder geval over ‘gezond verstand’. Wie vrijeschoolleerkracht wil worden, beschikt in ieder geval over de goede wil om dat te worden. Beide, gezond verstand en van goede wil, zijn volgens Steiner de voorwaarden om ‘mee’ te denken, ‘in’ te denken of letterlijk ‘na’ te denken wat hij zelf denkt en zegt. In 1904 schrijft Steiner het boek ‘Theosofie’ – een inleiding tot bovenzintuiglijke kennis van mens en wereld. Hij weet zelf maar al te goed hoe moeilijk het is voor de ‘gewoon’ denkende mens om op een andere manier te gaan denken. Ook welke kritiek en (voor)oordelen daartegen zijn in te brengen. Steeds wanneer hij dit onderwerp aanroert, zal hij vergelijkingen maken om de lezer inzicht te geven waar het eigenlijk om gaat. In genoemde ‘Theosofie’ doet hij dat vrij uitvoerig.
In diesem Buche soll eine Schilderung einiger Teile der übersinnlichen Welt gegeben werden. Wer nur die sinnliche gelten lassen will, wird diese Schilderung für ein wesenloses Phantasiegebilde halten. Wer aber die Wege suchen will, die aus der Sinnenwelt hinausführen, der wird alsbald verstehen lernen, daß menschliches Leben nur Wert und Bedeutung durch den Einblick in eine andere Welt gewinnt. Der Mensch wird nicht – wie viele fürchten – durch solchen Einblick dem «wirklichen» Leben entfremdet. Denn er lernt durch ihn erst sicher und fest in diesem Leben stehen. Er lernt die Ursachen des Lebens erkennen, während er ohne denselben wie ein Blinder sich durch die Wirkungen hindurchtastet. Durch die Erkenntnis des Übersinnlichen gewinnt das sinnliche «Wirkliche» erst Bedeutung. Deshalb wird man durch diese Erkenntnis tauglicher und nicht untauglicher für das Leben. Ein wahrhaft «praktischer» Mensch kann nur werden, wer das Leben versteht.
Dit boek wil een beschrijving geven van bepaalde gebieden van de bovenzinnelijke wereld. Wie alleen de zintuiglijke wereld wil laten gelden, zal deze beschrijving voor een onzinnig product van de fantasie houden. Wie echter de wegen wil zoeken die hem buiten de wereld van de zintuigen brengen, die zal al spoedig leren begrijpen dat het menselijk leven slechts waarde en betekenis krijgt door het ervaren van een andere wereld. De mens raakt niet – zoals menigeen vreest – door die ervaring vervreemd van het ‘werkelijke’ leven. Want hij leert daardoor pas veilig en stevig in dit leven te staan. Hij leert de oorzaken van het leven kennen, terwijl hij zonder die ervaring als een blinde op de tast door de gevolgen dwaalt. Door de kennis van het bovenzinnelijke krijgt de zintuiglijke ‘werkelijkheid’ pas betekenis. Daarom word je door deze kennis bruikbaarder en niet onbruikbaarder voor het leven. Een waarlijk ‘praktisch’ mens wordt slechts wie het leven begrijpt.
GA 9/De nieuwere Duitse uitgave heeft deze tekst – een toelichting van Steiner bij bepaalde nieuwe drukken – niet. In de vertaling is deze tekst wél te vinden: Vertaling/15
Zo gaat het nog steeds: als je wat studeert, moet je lezen. De inhoud tot je nemen, proberen te begrijpen, om deze vervolgens te kunnen reproduceren. En als je na een studie dan ‘met goede wil’ vrijeschoolleerkracht wordt, en vanuit die goede wil bv. deze ‘Theosofie’ gaat lezen, word je al gauw geconfronteerd met een oude leesgewoonte:
Wie man Bücher in unserem Zeitalter zu lesen pflegt, kann dieses nicht gelesen werden In einer gewissen Beziehung wird von dem Leser jede Seite, ja mancher Satz erarbeitet werden müssen. Das ist mit Bewußtsein angestrebt worden. Denn nur so kann das Buch dem Leser werden, was es ihm werden soll. Wer es bloß durchliest, der wird es gar nicht gelesen haben. Seine Wahrheiten müssen erlebt werden. Geisteswissenschaft hat nur in diesem Sinne einen Wert.
Dit boek kan niet gelezen worden op de manier waarop men in onze tijd boeken pleegt te lezen. In zekere zin zal de lezer iedere bladzijde, zelfs menige zin moeizaam moeten veroveren. Daar is welbewust naar gestreefd. Want alleen zo kan het boek voor de lezer worden wat het voor hem zou moeten worden. Wie het alleen doorleest zal het niet gelezen hebben. De waarheden in dit boek moeten worden beleefd. Alleen op die manier heeft geesteswetenschap waarde GA 9/Zie boven Vertaling/16
Wij zijn – in Steiners tijd was het niet anders – als bewust levend mens op zoek naar waarheden. In veel gevallen levert de wetenschap die. Maar deze wetenschap is nog altijd ‘natuur’wetenschap. Voor velen is deze wetenschap DE wetenschap. Niet voor Steiner. Zoals voor hem het fysieke lichaam slechts een deel van de mens is, zo is de natuurwetenschap maar een deel van een meer omvattende wetenschap dan die slechts het materiële, de stof beschrijft. Wij hebben nog altijd de neiging om net zoals we dit in de natuurwetenschap doen, ook voor de niet-natuurwetenschap naar bewijzen te vragen. Maar op de vraag wat een mens is en omdat het in de ‘Algemene menskunde’ om kinderen gaat, wat een kind is, kan de natuurwetenschap niet een volledig antwoord geven. Of dan ‘bewijzen’ nog zo belangrijk zijn, is de vraag. Belangrijker is, als het niet meer om het natuurwetenschappelijke gaat, in hoeverre je bereid bent en in staat bent ‘de ogen te openen’ of ‘te laten openen’.
GA 9 blz. 6 vert. 19/20
Keinen Augenblick darf vielmehr daran gezweifelt werden, daß es in bezug auf diese Dinge möglich sei, jedem «die Augen zu öffnen», der den guten Willen dazu mitbringt. – Aus dieser Voraussetzung heraus haben daher alle diejenigen gesprochen und geschrieben, die in sich fühlten, daß ihnen selbst das «innere Sinneswerkzeug» erwachsen sei, durch das sie das den äußeren Sinnen verborgene wahre Wesen des Menschen zu erkennen vermochten. Seit den ältesten Zeiten wird daher immer wieder und wieder von solcher «verborgenen Weisheit» gesprochen. – Wer etwas von ihr ergriffen hat, fühlt den Besitz ebenso sicher, wie die, welche wohlgebildete Augen haben, den Besitz der Farbenvorstellungen fühlen. Für ihn bedarf daher diese «verborgene Weisheit» keines «Beweises». Und er weiß auch, daß sie für denjenigen keines Beweises bedürfen kann, dem sich gleich ihm der «höhere Sinn» erschlossen hat.
Geen ogenblik mag eraan worden getwijfeld dat het met betrekking tot deze dingen mogelijk is een ieder ‘de ogen te openen’ die de goede wil daartoe meebrengt. – Vanuit deze overtuiging hebben daarom al diegenen gesproken en geschreven, die in hun binnenste voelden dat bij hen het ‘innerlijke zintuig’ tot ontwikkeling was gekomen waardoor zij het ware wezen van de mens konden kennen, dat voor de uiterlijke zintuigen verborgen blijft. Sinds de oudste tijden wordt daarom steeds opnieuw van zo’n verborgen wijsheid gesproken. ° – Wie iets van die wijsheid heeft verworven, voelt zich net zo zeker van dit bezit als degenen met goed ontwikkelde ogen zich zeker voelen van het bezit van kleurervaringen. Voor zo iemand behoeft dus deze ‘verborgen wijsheid’ geen ‘bewijs’. En hij weet ook dat diegene geen bewijs daarvoor nodig kán hebben die, zoals hij, het ‘hogere zintuig’ zelf heeft ontwikkeld.
.
°Sinds de oudste tijden … wijsheid gesproken: Met deze verborgen wijsheid is de wijsheid bedoeld die in de mysteriën, in de verschillende mysteriescholen werd bewaard en doorgegeven. In deze mysteriescholen werden bepaalde mensen voorbereid en tenslotte ingewijd. De ingewijden leerden de ‘hogere werelden’ kennen. Vgl. Steiner, De wetenschap van de geheimen der ziel
.
Zu einem solchen kann er sprechen, wie ein Reisender über Amerika zu sprechen vermag zu denen, die zwar nicht selbst Amerika gesehen haben, die sich aber davon eine Vorstellung machen können, weil sie alles sehen würden, was er gesehen hat, wenn sich ihnen dazu die Gelegenheit böte. Aber nicht nur zu Erforschern der geistigen Welt soll der Beobachter des Übersinnlichen sprechen. Er muß seine Worte an alle Menschen richten. Denn er hat über Dinge zu berichten, die alle Menschen angehen; ja, er weiß, daß niemand ohne eine Kenntnis dieser Dinge im wahren Sinne des Wortes «Mensch» sein kann. Und er spricht zu allen Menschen, weil ihm bekannt ist, daß es verschiedene Grade des Verständnisses für das gibt, was er zu sagen hat. Er weiß, daß auch solche, die noch weit entfernt von dem Augenblicke sind, in dem ihnen die eigene geistige Forschung erschlossen wird, ihm Verständnis entgegenbringen können. Denn das Gefühl und das Verständnis für die
Tot zo iemand kan hij spreken zoals een reiziger over Amerika kan spreken tot mensen die Amerika weliswaar niet zelf hebben gezien, maar zich daarvan wel een voorstelling kunnen vormen, omdat zij alles zouden zien wat hij heeft gezien, als zij daartoe in de gelegenheid zouden zijn. Maar niet alleen tot de onderzoekers van de geestelijke wereld moet de waarnemer van het bovenzinnelijke spreken. Hij moet zijn woorden tot álle mensen richten. Want hij heeft dingen te vertellen die alle mensen raken; ja, hij weet dat niemand zonder kennis van deze dingen ‘mens’ kan zijn in de ware zin van het woord. En hij spreekt tot alle mensen omdat hij weet dat er verschillende niveaus van begrip zijn voor wat hij te zeggen heeft. Hij weet dat ook diegenen, die nog ver verwijderd zijn van het ogenblik waarop zij zelf tot geestelijk onderzoek zullen komen, hem kunnen begrijpen. Want het gevoel en het begrip voor de
Blz. 7 vert. 20
Wahrheit liegen in jedem Menschen. Und an dieses Verständnis, das in jeder gesunden Seele aufleuchten kann, wendet er sich zunächst. Er weiß auch, daß in diesem Verständnis eine Kraft ist, die allmählich zu den höheren Graden der Erkenntnis führen muß. Dieses Gefühl, das vielleicht anfangs gar nichts sieht von dem, wovon zu ihm gesprochen wird, es ist selbst der Zauberer, der das «Auge des Geistes» aufschließt. In der Dunkelheit regt sich dieses Gefühl. Die Seele sieht nicht; aber durch dieses Gefühl wird sie erfaßt von der Macht der Wahrheit; und dann wird die Wahrheit nach und nach herankommen an die Seele und ihr den «höheren Sinn» öffnen. Für den einen mag es kürzer, für den andern länger dauern; wer Geduld und Ausdauer hat, der erreicht dieses Ziel. – Denn wenn auch nicht jeder physisch Blindgeborene operiert werden kann: jedes geistige Auge kann geöffnet werden; und es ist nur eine Frage der Zeit, wann es geöffnet wird.
waarheid liggen in ieder mens. En tot dit begrip, dat in iedere gezonde ziel kan oplichten, richt hij zich in de eerste plaats. Hij weet ook dat in dit begrip een kracht gelegen is die langzamerhand tot de hogere niveaus van inzicht moet leiden. Dit gevoel, dat aanvankelijk wellicht volstrekt niets ziet van datgene waarover wordt gesproken, dat is zelf de tovenaar die het ‘geestesoog’ opent. In de duisternis ontwaakt dit gevoel. De ziel ziet niet; maar door dit gevoel wordt ze gegrepen door de macht van de waarheid; en dan zal de waarheid gaandeweg de ziel naderen en haar het ‘hogere zintuig’ ontsluiten. Voor de een zal het kort, voor de ander langer duren; wie geduld heeft en volhardt, die bereikt dit doel. – Want ook al kan niet iedereen die fysiek blindgeboren is, geopereerd worden: elk geestesoog kan worden geopend; en het is alleen een kwestie van tijd, wanneer het geopend wordt.
Gelehrsamkeit und wissenschaftliche Bildung sind keine Vorbedingungen zur Eröffnung dieses «höheren Sinnes». Dem naiven Menschen kann er sich ebenso erschließen wie dem wissenschaftlich Hochstehenden. Was in gegenwärtiger Zeit oft die «alleinige» Wissenschaft genannt wird, kann für dieses Ziel oft sogar eher hinderlich als fördernd sein. Denn diese Wissenschaft läßt naturgemäß nur dasjenige als «wirklich» gelten, was den gewöhnlichen Sinnen zugänglich ist. Und so groß auch ihre Verdienste um die Erkenntnis dieser Wirklichkeit sind: sie schafft, wenn sie, was für ihre Wissenschaft notwendig und segenbringend ist, für alles menschliche Wissen als maßgebend erklärt, zugleich eine Fülle von Vorurteilen, die den Zugang zu höheren Wirklichkeiten verschließen.
Geleerdheid en wetenschappelijke opleiding zijn geen voorwaarden voor de ontwikkeling van dit ‘hogere zintuig’. Bij de naïeve mens kan dit zintuig zich net zo openen als bij wie wetenschappelijk hoog is opgeleid. Wat tegenwoordig veelal de ‘enig ware’ wetenschap wordt genoemd, kan voor dit doel vaak zelfs eerder belemmerend dan bevorderlijk zijn. Want voor deze wetenschap geldt overeenkomstig haar aard alleen datgene als ‘werkelijk’ wat voor de gewone zintuigen toegankelijk is. En hoe groot haar verdiensten voor de kennis van deze werkelijkheid ook zijn: zij schept als ze datgene wat voor haar doel noodzakelijk en zegenrijk is, tot norm verheft voor al het menselijk weten, tegelijkertijd een massa vooroordelen die de toegang tot de hogere werkelijkheden afsluiten.
Blz. 8 vert. 21
Gegen dasjenige, was hier gesagt ist, wird oft eingewendet: dein Menschen seien einmal «unübersteigliche Grenzen» seiner Erkenntnis gesetzt. Man könne diese Grenzen nicht überschreiten; deshalb müssen alle Erkenntnisse abgelehnt werden, welche solche «Grenzen» nicht beachten. Und man sieht wohl auch den als recht unbescheiden an, der etwas über Dinge behaupten will, von denen es vielen für ausgemacht gilt, daß sie jenseits der Grenzen menschlicher Erkenntnisfähigkeit liegen. Man läßt bei einem solchen Einwande völlig unberücksichtigt, daß der höheren Erkenntnis eben eine Entwickelung der menschlichen Erkenntniskräfte voranzugehen hat. Was vor einer solchen Entwickelung jenseits der Grenzen des Erkennens liegt, das liegt nach der Erweckung von Fähigkeiten, die in jedem Menschen schlummern, durchaus innerhalb des Erkenntnisgebietes.
Tegen hetgeen hier gezegd is wordt vaak het volgende ingebracht: aan de kennis van de mens zijn absolute grenzen gesteld; die grenzen kun je niet overschrijden; daarom moet alle wetenschap worden afgewezen die zich niet aan zulke ‘grenzen’ houdt. En bovendien wordt wel als zeer onbescheiden beschouwd degene die iets wil beweren over dingen waarvan het toch voor velen een uitgemaakte zaak is dat ze voorbij de grenzen van het menselijk kenvermogen liggen. Men houdt er bij zo’n tegenwerping in het geheel geen rekening mee dat aan de hogere kennis een ontwikkeling van de menselijke kenvermogens vooraf moet gaan. Wat vóór zo’n ontwikkeling nog voorbij de grenzen van het kenbare ligt, dat ligt nádat de vermogens die in elk mens sluimeren gewekt zijn, zonder meer binnen het gebied van het kennen. –
Eines darf dabei allerdings nicht außer acht gelassen werden. Man könnte sagen: wozu nützt es, über Dinge zu Menschen zu sprechen, für welche ihre Erkenntniskräfte nicht erweckt sind, die ihnen also selbst doch verschlossen sind? So ist aber die Sache doch falsch beurteilt. Man braucht gewisse Fähigkeiten, um die Dinge, um die es sich handelt, aufzufinden: werden sie aber, nachdem sie aufgefunden sind, mitgeteilt, dann kann jeder Mensch sie verstehen, der unbefangene Logik und gesundes Wahrheitsgefühl anwenden will.
Eén ding mag daarbij evenwel niet veronachtzaamd worden. Men zou kunnen zeggen: waar is het goed voor, tegen mensen te spreken over dingen waarvoor hun kenvermogens nog niet gewekt zijn, die voor henzelf dus nog verborgen zijn? Op deze manier wordt de kwestie verkeerd beoordeeld. Je hebt bepaalde vermogens nodig om de dingen waar het om gaat te ontdekken; maar als ze, wanneer ze ontdekt zijn, worden meegedeeld, dan kan ieder mens ze begrijpen als hij maar onbevangen logisch nadenkt en op zijn gezond waarheidsgevoel afgaat.
GA 9/6 – 8 Vertaling/19 – 21
Dan maar eens met een onbevangen gevoel voor logica en een gezond begrip voor waarheid, kijken wat Steiner verder gaat bespreken. .
*GA= Gesamt Ausgabe, de boeken en voordrachten van Steiner
[1] GA 293
Algemene menskunde als basis voor de pedagogie
[2] GA 294
Opvoedkunst. Methodisch-didactische aanwijzingen
[3] GA 295
Praktijk van het lesgeven
Algemene menskunde: voordracht 1 – alle artikelen
Algemene menskunde: alle artikelen
Rudolf Steiner: alle artikelen op deze blog
Menskunde en pedagogie: alle artikelen
Vrijeschool in beeld: alle beelden
.
1312-1225
.
.
.
VRIJESCHOOL 