.
Vanaf 9 jr. Voorleestijd 25 min.
NIKOLAJ LESKOV
.
De geluksroebel
.
Nog steeds is het bijgeloof wijd verbreid dat je met behulp van bovennatuurlijke krachten in het bezit kunt komen van een geluksroebel, dat wil zeggen een roebel die, hoe vaak je hem ook uitgeeft, altijd behouden terugkeert in je zak. Maar om zo’n roebel te pakken te krijgen, moet je vele angsten doorstaan. Wat er allemaal moet worden gedaan, kan ik niet meer optellen; ik weet nog maar één ding: je moet een zwarte kat zonder één vlekje zoeken, je daarmee in de kerstnacht begeven naar een kruising van vier wegen waarvan er één per se naar het kerkhof moet leiden, en de kat daar te koop aanbieden. Op het kruispunt moet je blijven staan, de kat knijpen tot ze begint te miauwen en zelf je ogen stevig dichtknijpen. Dat alles moet bovendien gebeuren vlak voor middernacht, want klokslag twaalf zal er plotseling iemand verschijnen die de kat wil hebben. Hij zal er veel, heel veel geld voor bieden, maar degene die de kat te koop aanbiedt, mag maar één roebel vragen – niet meer en niet minder dan één enkele zilveren roebel. De koper zal proberen de verkoper een groter bedrag aan te smeren, maar die mag zich niet van de wijs laten brengen en moet voet bij stuk houden. Wanneer hij de zilveren roebel eenmaal heeft, moet hij die ijlings in zijn zak steken, hem daar stevig omklemmen en zo snel mogelijk de benen nemen; hij mag echter niet omkijken.
Zo’n roebel nu is een geluksroebel, een roebel die je niet kunt uitgeven, want hoeveel dingen je er ook mee koopt, binnen dc kortste keren keert hij weer terug in je zak. Om honderd roebel te betalen hoef je niets anders te doen dan honderd keer in je zak te voelen en er steeds weer dezelfde roebel uit te halen.
Het is natuurlijk een idioot, op niets gebaseerd bijgeloof, maar de mensen zijn ook tegenwoordig nog eenvoudig genoeg van geest om stiekem te geloven dat je zo’n roebel wis en waarachtig te pakken kunt krijgen. Ik persoonlijk geloofde er als kleine jongen rotsvast in.
In die kindertijd vertelde mijn kindermeisje toen ze me op een kerstavond naar bed bracht eens dat er die nacht veel mensen in het dorp waren die wakker bleven. Ze legden kaarten of vermomden zich en probeerden de toekomst te voorspellen en er waren er zelfs veel die een geluksroebel probeerden te verwerven. Ze schilderde me uitvoerig hoe bang het die mensen te moede moest zijn die erop uit trokken om een geluksroebel te pakken te krijgen. Wat hun te wachten stond, was dat ze naar een verafgelegen kruispunt moesten sluipen om daar met de duivel, oog in oog met hem, over de prijs van de zwarte kat te marchanderen, zij het dat zulke mensen nadien ontelbare vreugden kenden. Wat voor prachtige dingen kon je niet allemaal met zo’n niet uit te geven roebel doen! Stel je eens voor wat ik allemaal zou kunnen verrichten als ik zo’n roebel in handen had. Ik was indertijd acht jaar, maar ik was ondanks mijn leeftijd al in Orjol en Kromy geweest en was daardoor op de hoogte van de prachtige voortbrengselen van de Russische kunst zoals de handelaars die voor de kerstmarkt ook naar ons gehucht meebrachten.
Het was me bekend dat er op de wereld bruine taai-taaipoppen met honing en witte met suikergoed bestaan, en kandijstokken en suikerstokken en verder een lekkernij die we zoet allerhande noemden. Ik wist dat er gewone noten waren en gebrande en voor een goedgevulde portemonnee zelfs rozijnen en dadels. En er bestonden portretten van generaals en duizenden andere dingen die ik allemaal niet kon kopen, want ik zou voor mijn aankopen geen geluksroebel hebben, maar een gewone zilveren roebel.
Maar op dat punt boog mijn kindermeisje zich diep naar me voorover en vertrouwde me toe dat het deze keer heel anders zou lopen, aangezien mijn grootmoeder zo’n onmogelijk uit te geven roebel had en besloten had hem aan mij te geven. Ik moest er alleen heel zorgvuldig mee omspringen om te voorkomen dat hij aan kracht inboette, want zijn toverkracht ging gepaard met een uiterst nukkige eigenschap.
‘Welke dan?’ vroeg ik.
‘Dat vertelt je grootmoeder je zelf. En nu lekker gaan slapen en wanneer je morgen wakker wordt, brengt grootmoeder je haar geluksroebel en zegt ze tegen je hoe je hem moet beschermen.’
Het kindermeisje had niet tegen me gelogen. In een oogwenk – ik merkte het nauwelijks – was de nacht voorbij en daar stond mijn grootmoeder al met haar grote muts met de behendig geschikte plooien naast mijn bed, met in haar handen een blinkende nieuwe munt van het puurste zilver.
‘Hier heb je een geluksroebel,’ zei ze. ‘Pak hem aan en ga naar de kerk. Na de mis gaan wij, oude mensen, thee drinken bij vader Vassilij, de geestelijke. Jij kunt intussen naar de kerstmarkt gaan en alles kopen wat je hartje begeert. Als je het eens bent geworden over de prijs, steek dan je hand in je zak en betaal met de roebel; binnen de kortste keren zit hij weer in je broekzak.’
‘Natuurlijk,’ zei ik, ‘dat weet ik,’ en ik hield de roebel zo stevig beet als ik maar kon.
Maar grootmoeder ging verder: ‘De roebel komt naar je terug, dat is zo, dat is zijn goede eigenschap – en je kunt hem ook niet verliezen. Maar hij heeft nóg een eigenaardigheid, een pijnlijke bovendien: hij blijft in je zak zolang je er dingen voor koopt die voor jou of voor andere mensen nodig of nuttig zijn. Maar als je, al is het maar voor een cent, je geld verspilt aan iets volkomen nutteloos, dan verdwijnt de roebel voor eens en altijd.’
‘Grootmoeder, ik ben blij dat u dat tegen me zegt,’ antwoordde ik, ‘maar geloof me, ik ben groot genoeg om het verschil te kennen tussen niet nuttig en nutteloos.’
Glimlachend haar hoofd schuddend zei grootmoeder dat ze wat dat betreft zo haar twijfels had, maar ik bezwoer haar dat ik heel goed wist hoe je moest leven als je zo rijk was.
‘Uitstekend,’ zei grootmoeder, ‘maar vergeet in elk geval niet wat ik je op het hart heb gedrukt.’
‘Wees maar niet bang. U zult zien dat ik met geweldige dingen bij vader Vassilij aankom en desondanks mijn roebel gezond en wel in mijn zak heb.’
‘Goed, goed, we zullen zien – het zal me deugd doen. Maar wees niet te zelfverzekerd en bedenk dat het niet altijd gemakkelijk is nuttige dingen te onderscheiden van overbodige en dwaze.’
‘Misschien is het toch beter dat u met me mee naar de markt gaat?’
Daar was grootmoeder graag toe bereid, maar ze maakte me erop attent dat ze me geen raad zou kunnen geven of me van fouten en onbedachtzame dingen kon weerhouden. De bezitter van een geluksroebel mocht zich door niemand laten adviseren, maar moest alleen naar eigen goeddunken handelen.
‘Maar grootmoedertje-lief,’ vleide ik, ‘u zult helemaal niet in de verleiding komen om me met raad en daad bij te staan – ik zal u aankijken en in uw ogen zien wat ik moet weten.’
‘Goed, dan gaan we er samen naar toe.’ En ze stuurde meteen een meisje naar vader Vassilij met de boodschap dat ze later kwam. Wij samen echter wandelden naar de kerstmarkt.
Het was heerlijk weer: milde vorst met een lichte nevel. De lucht was verzadigd van de geur van witte beenwindsels, lindebast, grutten en schapenvachten. Er was veel volk op de been, allemaal in de beste kleren die ze hadden. De jongens van rijke ouders hadden van hun vader elk een stuiver jaarmarktgeld gekregen en dat kapitaal al belegd in stenen fluitjes, waarmee ze een oorverdovend concert gaven. De armere kinderen echter, die geen stuiver hadden gekregen, drentelden rond bij het hek en likten jaloers hun lippen af. Ik voelde dat ze vurig verlangden om ook zo’n waardevol instrument te hebben en vol overgave te versmelten met de alom heersende harmonie, en ik keek grootmoeder aan. Stenen fluiten behoorden immers eigenlijk niet tot de noodzakelijke dingen en nuttig waren ze al helemaal niet. Toch zag ik op grootmoeders gezicht geen afkeuring van mijn plan om voor alle kinderen zo’n trilfluitje te kopen. Haar goedmoedige gezicht verraadde eerder een soort welwillendheid, die ik aanzag voor instemming. Fluks stak ik daarom mijn hand in mijn zak, kocht een doos vol trilfluitjes en kreeg zelfs nog wat kleingeld terug. Ik stopte het in mijn zak en voelde tegelijk naar mijn geluksroebel; hij zat er nog ongedeerd in, net als voor mijn aankoop. En toch hadden alle kinderen een fluitje gekregen en waren ze opeens even gelukkig als de rijkere en ze floten uit volle borst.
Maar grootmoeder en ik liepen verder en ze zei tegen me: ‘Je hebt het heel goed gedaan, want ook arme kinderen willen spelen en blij zijn en wie in staat is hun een plezier te doen, moet altijd bereid zijn dat ook te doen. Je ziet wel dat ik gelijk heb: steek je hand maar eens in je zak en voel of je geluksroebel er nog in zit.’
Ik deed het – de onmogelijk uit te geven roebel zat in mijn zak.
Aha, dacht ik bij mezelf, nu weet ik waar het om gaat; nu hoef ik niet bang meer te zijn.
Vervolgens liep ik naar een kraam waar kleurige stoffen en lappen te koop werden aangeboden. Daar kocht ik voor al onze dienstmeisjes een lap, voor de een een roze, voor een ander een hemelsblauwe, maar voor de oude vrouwen kocht ik een frambooskleurige hoofddoek. En telkens wanneer ik mijn hand in mijn zak stak om te betalen, trof ik er mijn niet uit te geven roebel aan. Vervolgens kocht ik voor de dochter van de huishoudster, die binnenkort zou trouwen, twee haarspelden van carneool. Het zat me niet helemaal lekker, maar grootmoeder bleef even goedmoedig toekijken en inderdaad, ook na deze aankoop zat de roebel weer in mijn zak.
‘Een bruid mag zich gerust mooi maken,’ legde grootmoeder uit. Die dag is de gedenkwaardigste in het leven van elk meisje en je doet er goed aan als je haar een plezier doet – een mens met een opgewekt hart betreedt het nieuwe levenspad met meer moed – en er hangt veel van de eerste stap af. Het was een goede daad dat je dat arme bruidje blij wilde maken.’
Nu kocht ik ook iets voor mezelf: veel snoep en noten en bij een andere kraam een dik boek, ‘Het Boek der Psalmen’, net zo een als ik ooit op de tafel van onze stalmeid had zien liggen. Het arme oude mens was heel erg aan dat boek gehecht geweest, maar tot haar grote pech had het kalfje dat de hut met haar deelde dezelfde smaak gehad. Gezien het overschot aan vrije tijd was het op een moment van gelukzalig nietsdoen aan de bladzijden van het psalmboek, in het bijzonder aan de hoeken ervan gaan knabbelen. Op die manier was de oude vrouw het genoegen ontzegd nog langer de psalmen te lezen of te zingen waaruit ze tot dusver zoveel troost had geput. Haar verdriet was hartverscheurend.
Eén ding wist ik zeker: wanneer ik voor het arme mens dit nieuwe boek kocht als vervanging voor het verloren gegane, kocht ik niet iets nutteloos of onbelangrijks. En zo was het ook – toen ik mijn hand in mijn zak stak, bevond de roebel zich op zijn plaats.
Ik kocht steeds meer en steeds grotere dingen – en begreep immers alles wat er volgens mij nodig was. Ik riskeerde zelfs bijna al te riskante aankopen. Zo kocht ik bij voorbeeld voor onze koetsier een buikriem met sierstiksel en voor de schoenlapper Jegor, die altijd vol grappen zat, een trekharmonica. En toch liet de roebel me niet in de steek, hoewel ik grootmoeder al lang niet meer aankeek en haar veelzeggende voorhoofd niet meer om raad vroeg. Ik was nu het middelpunt geworden – iedereen keek me aan, iedereen liep me achterna, iedereen praatte over me.
‘Kijk nou toch eens aan, onze jongeheer! Hij kan de hele jaarmarkt opkopen want stel je voor, hij heeft een geluksroebel.’
Ik echter kreeg een nieuw, tot dusver ongekend gevoel: het verlangen dat iemand me zou aanspreken, achter me aan zou lopen, me zou prijzen dat ik zo verstandig was, zo rijk en zo goed…
Ik kreeg een onrustig, leeg gevoel.
Plotseling kwam, God mag weten waar vandaan, de dikste van alle kerstkooplui naar me toe. Hij tilde zijn muts op en zei tegen me: ‘Ik ben dikker en slimmer dan wie ook hier. Mij houdt u niet voor de gek. Ik weet dat u alles kunt kopen wat er op de markt te koop is, want u hebt een geluksroebel. Als je die hebt, is er geen kunst aan de hele streek versteld te doen staan. Toch is er iets dat u zelfs met zo’n roebel niet kunt kopen.’
‘U hebt gelijk; nutteloze dingen koop ik natuurlijk niet.’
‘Wat heet nutteloos? Over nutteloze dingen wil ik het niet eens hebben. Maar wie staan er allemaal om ons heen, hoewel u toch een echte geluksroebel hebt? Voor uzelf hebt u alleen maar snoepgoed en noten gekocht, maar voor de anderen alleen maar nuttige dingen en u ziet zelf hoe ze u voor uw weldaden bedanken: ze zijn u nu al vergeten.’
Ik keek om me heen en merkte tot mijn verbijstering dat die dikzak van een koopman inderdaad volkomen alleen was; er was geen levende ziel in onze buurt te bespeuren. Ook grootmoeder was weg; ik was haar trouwens al eerder vergeten. De andere marktbezoekers echter verdrongen zich om een lange, graatmagere man, die over zijn bontjasje een lang, gestreept vest had aangetrokken, versierd met glasachtige knopen, die bij elke beweging mat glansden.
Dat was het enige wat de lange, magere man iets aantrekkelijks gaf en toch liep iedereen rond hem te hoop en gaapte hem aan alsof hij een zeldzaam natuurverschijnsel was.
‘Ik kan er onmogelijk iets bijzonders aan ontdekken,’ zei ik tegen mijn nieuwe metgezel.
‘Precies, maar u ziet zelf hoe mooi ze het allemaal vinden. Kijk maar, zelfs uw koetsier Konstantin loopt met zijn prachtige buikriem achter hem aan en schoenlapper Jegor met zijn trekharmonica net zo goed, en daar het bruidje met haar haarspelden en zelfs de oude stalmeid met haar nieuwe boek. Om het nog maar niet te hebben over de kinderen met hun trilfluitjes.’
Ik keek wat beter en inderdaad, allemaal stonden ze om de man met de stukjes glas heen en alle jongens lieten hun fluiten snerpen om zijn roem te verkondigen.
Ik kreeg een onbehaaglijk gevoel; ik vond het op de een of andere manier bijzonder kwetsend; het leek me mijn plicht en mijn taak me boven de man met de stukjes glas te verheffen.
‘Denkt u dat ik hem niet kan uitstaan?’
‘Dat denk ik inderdaad,’ antwoordde de dikzak.
‘Goed, ik zal u meteen bewijzen dat u het mis hebt,’ riep ik. Ik rende naar de man met het vest over zijn bontjasje toe en vroeg: ‘Beste man, wilt u me uw vest niet verkopen?’
De man met de betoverende glasscherven draaide zich in het zonlicht naar me toe, zodat de knopen van zijn vest zwak oplichtten, en antwoordde: ‘Graag, ik wil het u met alle plezier verkopen, maar het is heel duur.’
‘Maak u daar maar geen zorgen over; noem me alleen maar snel uw prijs.’
Hij glimlachte tersluiks en zei: ‘Ik merk wel dat u nog kinderlijk denkt, zoals het voor iemand van uw leeftijd ook hoort. U schijnt niet precies te begrijpen waar het om gaat. Het vest zelf kost niets; het glinstert niet en geeft geen warmte, u kunt het dan ook voor niets krijgen. Maar voor elk van de glazen knopen moet u me een roebel geven; ze schitteren weliswaar niet en ze geven ook geen warmte, maar glanzen soms even op – en dat vinden de mensen mooi.’
‘Afgesproken!’ riep ik. ‘U krijgt een roebel voor elke knoop – trek uw vest maar gauw uit.’
‘Nee, u moet eerst betalen.’
‘Met alle genoegen.’
Ik voelde in mijn zak en haalde mijn roebel te voorschijn, maar toen ik opnieuw in mijn zak voelde… was die leeg… de geluksroebel was niet teruggekomen, hij wilde me geen geluk meer brengen … hij was weg… spoorloos verdwenen… en overal om me heen staarden ze me aan en lachten ze me uit.
Hete tranen sprongen in mijn ogen en… ik werd wakker.
Het was ochtend. Naast mijn bed stond grootmoeder met haar reusachtige kap met de plooien van tule en in haar hand had ze een fonkelnieuwe zilveren roebel, het kerstgeschenk dat ze me zoals gebruikelijk kwam brengen.
Toen besefte ik dat alles wat zich had afgespeeld, niet in de werkelijkheid, maar slechts in mijn droom was gebeurd en ik vertelde haar haastig waarom ik had gehuild.
‘Het is een prachtige droom,’ zei grootmoeder, ‘vooral als je hem goed weet uit te leggen. Alle sprookjes en fabels bevatten een verborgen betekenis. De geluksroebel is, lijkt me, het talent dat de voorzienigheid iedereen bij zijn geboorte meegeeft. Dat talent ontwikkelt zich en is onuitputtelijk wanneer de mens leven en kracht ontvangt op het kruispunt van vier wegen, waarvan er een wis en zeker naar het kerkhof leidt. De geluksroebel is de kracht die in dienst staat van waarheid en deugdzaamheid tot nut van de mens en waaraan een mens met een goed hart en een helder verstand de hoogste genoegdoening beleeft. Want wat je ook doet voor het ware geluk van je medemens, het zal de rijkdom van je eigen hart nooit verminderen, integendeel – hoe dieper zo iemand uit zijn ziel put, hoe rijker die wordt.
Die man met dat vest over zijn bontjasje is de opgeblazenheid, de ijdelheid, want een vest over een bontjasje is een nutteloos ding, precies zoals het nergens voor nodig is dat anderen achter ons aan lopen en ons prijzen. IJdelheid vertroebelt het verstand.
Toen je een paar dingen had gedaan, zij het heel weinig vergeleken met wat je met een onmogelijk uit te geven roebel had kunnen doen, werd je verwaand en wendde je je af van mij, die in je droom de levenservaring vertegenwoordigde. Het was al lang niet meer je vurigste wens anderen goed te doen; je sloofde je uit om ervoor te zorgen dat ze allemaal naar je keken en je prezen. Je verlangde ernaar die overbodige glasscherven te hebben en ik ben blij voor je dat je in je droom zo’n wijze les hebt geleerd. Ik zou willen dat deze kerstdroom in je herinnering zou blijven.
Maar laten we nu naar de kerk gaan, dan kopen we na de mis alles wat je in je droom voor de behoeftigen hebt gekocht.’
‘Op één ding na, grootmoeder.’
Grootmoeder zei glimlachend: ‘Natuurlijk, dat vest met die glasscherven koop je niet, dat snap ik wel.’
‘Nee, ook het snoepgoed dat ik in mijn droom voor mezelf heb gekocht, wil ik niet hebben.’
Grootmoeder dacht even na en zei toen: ‘Het lijkt me niet nodig dat je je dat kleine genoegen ontzegt; natuurlijk… als je door ervan af te zien een groter geluk wilt kopen, dan… dan kan ik het me voorstellen
En plotseling omhelsden we elkaar, zeiden verder geen woord en huilden samen. Grootmoeder had geraden dat ik me had voorgenomen die dag niets van mijn geld voor mezelf uit te geven. En toen ik uiteindelijk deed wat ik me had voorgenomen, voelde ik me zo blij van harte als ik nog nooit was geweest. Door af te zien van mijn eigen genoegen tot welzijn van anderen besefte ik voor de eerste keer wat ze bedoelen met de betoverende woorden volmaakt geluk, die toestand waarin je niets meer te wensen hebt.
Dus kan iedereen, in wat voor situatie ook, een poging doen om mijn experiment na te doen en ik ben er zeker van dat hij in mijn woorden geen leugen, maar de zuiverste waarheid zal vinden.
.
Kerstmis: alle verhalen
Kerstmis: alle artikelen
Jaarfeesten: alle artikelen
Vrijeschool in beeld: Kerstmis jaartafel
.
2576
VRIJESCHOOL 